تاریخ ایران تاریخی دور و دراز و طولانی است. فرهنگ و تمدن به اندازه‌ای در ایران زمین قدمت دارد که تاریخ کشور ما را یکجا نمی‌توان مطالعه کرد و باید برای آشنایی با آن، حداقل تاریخ‌مان را به سه بخش تقسیم نماییم:
در این مقاله می‌خواهیم به صورت اختصاصی با تاریخ ایران قبل از اسلام که به تاریخ ایران باستان مشهور است، بپردازیم و تمام آن را مرور نماییم. با کافه کتاب همراه باشید.
خلاصه تاریخ ایران قبل از اسلام
شروع تاریخ ایران قبل از اسلام به صورت معمول با آغاز حکمرانی مادها محسوب می‌شود. اما باید در نظر داشت که دست‌کم چهار هزار سال پیش از مادها نیز تمدن در ایران زمین باشنده بود و حکومت‌های مختلفی در گوشه و کنار ایران زندگی می‌کردند. برخی از این حکومت‌ها عبارتند از:
اما همان‌گونه که گفته شد، معمولا به دلیل آن‌که مادها نخستین حاکمان سرتاسری فلات ایران بودند، این سلسله را به عنوان اولین حکومت رسمی در تاریخ ایران‌زمین قلمداد می‌نمایند.
تاریخ ماد
مادها در حدود ۲۷۰۰ سال پیش در ایران به مدت کمتر از دو قرن، حکمرانی کردند. این سلسله توسط دیاکو بنیان‌گذاری شد. سپس فرورتیش (خشتریته) بود که به جای دیاکو به قدرت رسید. او را پسر یا نوه دیاکو می‌دانند.
فرورتیش توانست با مرزهای حکومت خویش را بسیار گسترده سازد و دو سوم فلات ایران ایران را تحت حکومت خود درآورد. باری با وجود پیروزی‌های درخشان، او در نبرد با آشوری‌ها شکست خورد و کشته شد.
پس از فرورتیش پسر او هووه‌خشتره به قدرت رسید. هووه‌خشتره مرزهای ایران را باز هم گسترده‌تر کرد. او همچنین توانست بر آشوری‌ها که پدرش را شکست داده بودند نیز چیرگی یافته و قدرتمندترین حاکم ایران‌زمین گردد.
آخرین پادشاه مادها، ایشتوویگو نام داشت. نام او را در منابعی مثل تاریخ هرودوت با نام آستیاگ نیز ثبت کرده‌اند. ایشتوویگو پادشاهی ضد جنگ بود. دوران حکومت او عمدتا به آبادانی ایران گذشت.
تاریخ هخامنشیان
همزمان با حکومت مادها بر کل ایران، در ایالت پارس، فرمانروایی به نام کوروش از نسل بزرگمردی به نام هخامنش حکومت را در دست داشت. کوروش همچون پدرانش حاکم و فرمانروای ایالت پارس بود. اما در این میان او به دلیل جاه‌طلبی‌هایش، بر این حکومت قانع نبوده و چشم به پادشاهی بر ایران را داشت.
پس علیه ایشتوویگو قیام کرد. کوروش بزرگ در این نبرد توانست پیروز شده و سپس اقدام به تسخیر دیگر مناطق فلات ایران کرد. مهم‌ترین فتوحات او در لیدی و بابل بود. هنگامی که او در گذشت، تمام فلات ایران و خاورمیانه تحت سلطه‌اش قرار داشت. کوروش پس از مرگ در پاسارگاد به خاک سپرده شد. شرح این نبردها در کتاب کوروش نامه گزنفون آمده است.
پسر کوروش، کمبوجیه نام داشت که جانشین پدر شد و مصر را فتح کرد. پس از وی نیز داریوش بزرگ عموزاده کمبوجیه به قدرت رسید. داریوش تخت‌جمشید را ساخت و آن‌جا را پایتخت خود قرار داد. سپس فرزندان و نوادگان داریوش قدرت را تا یک‌و‌نیم قرن در دست داشتند. مشهورترین پادشاهان پس از داریوش، خشایارشا، اردشیر و داریوش‌سوم بودند.
تاریخ سلوکیان
داریوش سوم آخرین شاه هخامنشیان بود که با حمله اسکندر مقدونی مواجه شد. اسکندر با خیانت برخی از سران ایران و البته با چاشنی اقبال و شانس، توانست بر داریوش سوم چیره شده و حکومت هخامنشیان را منقرض نماید.
اسکندر تمام فلات ایران، مصر، خاورمیانه و آسیای میانه تا مرز هند را فتح کرد. اما در ۳۳ سالگی و قبل از این که از فتوحاتش بهره‌ای ببرد، درگذشت. با مرگ او سرزمین‌های تحت نفوذ وی، میان سردارانش تقسیم شد و فلات ایران به سلوکوس رسید. او بنیانگذار سلسله‌ای بود که به نام سلوکیه مشهور گردید.
سلوکیان هفتاد سال بر کل ایران و پس از آن تا دو قرن بر نواحی کوچکی از غرب ایران حکومت کردند. در بخش اریخ اشکانیان به توضیح آن خواهیم پرداخت.
تاریخ اشکانیان
در حدود هفت دهه پس از سقوط هخامنشیان، دو برادر به نام‌های اشک و تیرداد در شمال‌غربی ایران قیام کردند. آن‌ها از قوم پارت بودند. این دو برادر به پیروزی‌هایی رسیده و بخش‌هایی از شرق ایران را از سلوکیان گرفته و آزاد کردند. حکومتی که آن‌ها ساختند، به نام برادر بزرگ‌تر، اشکانیان نام گرفت.
تا دویست سال، اشکانیان و سلوکیان همزمان در ایران حکومت می‌کردند. نیمه شرقی ایران در اختیار اشکانیان و نیمه غربی در اختیار سلوکیان قرار داشت. اما رفته رفته اشکانیان شهرهای بیشتری را آزاد کرده و سلوکیان به سوی غرب عقب‌نشینی می‌کردند. این عقب‌نشینی نهایتا منجر به درگیری میان رومی‌ها و سلوکیان گردید و با شکست سلوکیان، این حکومت منقرض و تمام فلات ایران یکپارچه در اختیار اشکانیان قرار گرفت.
اشکانیان تا سیصد سال بعد نیز حکومت خویش را ادامه دادند. آن‌ها حکومتی نیمه‌دموکراتیک بودند. سه پارلمان در زمان حکومت اشکانیان وجود داشت که گاهی حتی به عزل و نصب پادشاهان نیز می‌پرداخت. در این دوران آزادی دینی بر ایران حاکم بود.
تاریخ ساسانیان
پس از حدود پنج قرن حکومت اشکانیان، شخصی به نام اردشیر بابکان که والی ایالت پارس بود، طغیان کرد. او توانست اردوان پنجم آخرین شاه اشکانی را شکست داده و سپس یک به یک شهرهای ایران را فتح کرده، حکومتی جدید را پایه‌ریزی نماید. این حکومت، ساسانیان نام داشت.
ساسانیان مهم‌ترین حکومت تاریخ ایران هستد. آن‌ها توانستند فرهنگ ایرانی را مکتوب کرده و همچون قانون درآورند. در طول دوران ۴۰۰ ساله حکومت ساسانیان، ایران به هویتی منحصر به فرد دست یافت. در این زمان حتی مصر نیز که در دوران هخامنشی مدتی فتح شده بود، بار دیگر توسط خسروپرویز شاه ساسانی برای مدتی فتح گردید (برای اطلاعات بیشتر بنگرید به کتاب ایران در زمان ساسانیان).
باری، تاریخ ایران قبل از اسلام با شکست یزدگرد سوم ساسانی از لشگر اسلام در سال ۶۵۶ میلادی به پایان رسید. پس از آن تاریخ ایران وارد مرحله جدیدی شد که به تاریخ ایران اسلامی مشهور است.
جنبه‌های فرهنگی تاریخ ایران قبل از اسلام
تاریخ ایران قبل از اسلام بر مبنای چند اصول فرهنگی و هویتی که ریشه در تمدن قدیمی ایرانی (آرایایی) داشت، شکل گرفت:
- فرهنگ آریایی
- زبان پارسی
- هنر و معماری ایرانی
- شیوه حکمرانی خاص
- هویت ملی
- آتشکده‌ها
این‌ها ستون‌های فرهنگی فوق‌العاده‌ای بودند که فرهنگ ایران باستان را برپاساختند. ایرانیان باستان چهار عنصر آب، آتش، هوا و خاک را مقدس می‌دانستند و اجازه نمی‌دادند که این مظاهر طبیعت هرگز آلوده شود.
ادیان ایرانی در دوران باستان عموما ادیان قدیمی آریایی بودند که مهم‌ترین‌شان دین‌های زرتشتی و مهرپرستی بودند. همچنین زروانیان و انواع آیین‌های مزداپرستی و طبیعت‌گرایی دیگر در ایران باستان وجود داشت که تمام این‌ها دارای ریشه مشترک بودند (منبع: کتاب زرتشت و زرتشتیان).
ساسانیان و هخامنشیان تمام این مظاهر دینی و فرهنگی را با مجوریت دین زرتشتی و فرهنگی ایرانشهری به زیر یک پرچم واحد آورده و تمدن ناب و یکپارچه‌ای را پدید آوردند که جتی پس از اسلام نیز در میان مردم ایران و اعراب به نوعی ادامه یافت.
