کوروش کبیر، بنیان‌گذار امپراتوری هخامنشی، یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ ایران و تاریخ جهان محسوب می‌شود. در مورد وی ناگفته‌های بسیاری در تاریخ باقیمانده که شاید یکی از مهم‌ترین آن‌ها، این موضوع باشد که قوم کوروش کبیر و ایل‌و‌تبار وی مربوط به کجاست؟ برای پاسخ به این پرسش، باید به بررسی نسب، قومیت، و ریشه‌های فرهنگی و زبانی کوروش بپردازیم.
۱. نسب و خانواده کوروش کبیر
بر اساس منابع تاریخی، به‌ویژه نوشته‌های هرودوت، کتزیاس، و گزنفون، کوروش از خاندان هخامنشی و از قوم پارس بود.
- پدر او کمبوجیه یکم، پادشاه پارس و از خاندان شاهی هخامنشی بود.
- مادر او ماندانا، شاهزاده‌ای از قوم ماد و دختر آستیاگ (ایشتوویگو)، آخرین پادشاه ماد، بود.
بنابراین، کوروش از نظر خونی و نژادی، ترکیبی از دو قوم مهم ایرانی یعنی پارس‌ها و مادها بود که هر دو شاخه‌ای از آریایی‌ها محسوب می‌شدند.
۲. قوم پارس؛ خاستگاه کوروش کبیر
الف) پارس‌ها چه کسانی بودند؟
پارس‌ها (Persians) یکی از شاخه‌های مهم قوم آریایی بودند که در حدود ۱۲۰۰ تا ۱۰۰۰ پیش از میلاد از سرزمین‌های شمالی (احتمالاً منطقه‌ای در جنوب سیبری یا آسیای مرکزی) به ایران مهاجرت کردند.
این قوم پس از ورود به فلات ایران، در مناطق مختلفی پراکنده شدند و یکی از شاخه‌های مهم آن‌ها در جنوب غربی ایران، در سرزمینی به نام پارسوماش (Anshan) مستقر شد. نسب کوروش به فردی به نام هخامنش از بزرگان پارس می‌رسید.
ب) موقعیت جغرافیایی قوم پارس
سرزمین اصلی پارس‌ها منطقه‌ای بود که امروزه در استان فارس قرار دارد. این منطقه شامل انشان (پارسوماش) و بخش‌هایی از عیلام باستان بود. پاسارگاد، که بعدها به عنوان پایتخت کوروش کبیر شناخته شد، در همین منطقه قرار داشت. انشان را مورخان در نزدیکی ایذه کنونی می‌دانند.
ج) زبان و فرهنگ پارس‌ها
- پارس‌ها به زبان پارسی باستان صحبت می‌کردند که شاخه‌ای از زبان‌های ایرانی شرقی بود.
- دین آن‌ها بر پایه آیین‌های آریایی استوار بود. اهورامزدا به عنوان خدای بزرگ در فرهنگ آنان پرستش می‌شد.
- سبک زندگی آن‌ها بیشتر شبانی و کشاورزی بود، اما در زمان کوروش به قدرتی نظامی و سیاسی تبدیل شدند.
۳. قوم ماد؛ نژاد مادری کوروش
مادها نیز یکی دیگر از اقوام آریایی بودند که حدود قرن نهم پیش از میلاد در شمال غرب ایران (کردستان، همدان، و آذربایجان امروزی) سکونت داشتند.
الف) پیوند کوروش با مادها
کوروش از طریق مادرش ماندانا به قوم ماد مرتبط بود. این ازدواج احتمالاً یک اتحاد سیاسی بین مادها و پارس‌ها بود که موجب نزدیکی بیشتر این دو قوم شد.
ب) شباهت‌ها و تفاوت‌های مادها و پارس‌ها
- هر دو قوم از نظر نژادی آریایی بودند و به زبان‌های ایرانی شرقی صحبت می‌کردند.
- مادها حکومت متمرکز و پادشاهی داشتند، درحالی‌که پارس‌ها تا پیش از کوروش، بیشتر اتحادیه‌ای از قبایل بودند.
- فرهنگ مادها تأثیر زیادی بر پارس‌ها داشت و این موضوع در معماری، لباس، و نظام اداری هخامنشیان مشهود است.
۴. آیا کوروش فقط یک پارسی بود یا هویتی چندقومی داشت؟
با توجه به ریشه‌های خانوادگی کوروش، می‌توان گفت که او هم از قوم پارس و هم از قوم ماد بود. اما هویت او در دوران حکومتش فراتر از این دو قوم رفت.
الف) اتحاد اقوام ایرانی
کوروش توانست برای نخستین بار اقوام مختلف ایرانی (پارس‌ها، مادها، عیلامی‌ها، و سکاها) را تحت یک پرچم متحد کند.
ب) پذیرش فرهنگ‌های مختلف
یکی از ویژگی‌های برجسته حکومت کوروش، احترام به فرهنگ‌ها و سنت‌های اقوام مختلف بود. او نه‌تنها اقوام ایرانی را متحد کرد، بلکه با بابلیان، لیدیایی‌ها، و مصریان نیز به‌گونه‌ای رفتار کرد که آن‌ها او را به‌عنوان یک پادشاه مشروع و عادل پذیرفتند.
۵. دیدگاه مورخان درباره قومیت کوروش
الف) هرودوت: هرودوت کوروش را پادشاه پارس‌ها معرفی می‌کند، اما اشاره دارد که او نژاد مادری مادی نیز داشت.
ب) گزنفون: گزنفون در “کوروش‌نامه”، کوروش را الگویی از یک پادشاه ایده‌آل آریایی معرفی می‌کند که ویژگی‌های هم پارس‌ها و هم مادها را در خود داشت.
ج) کتزیاس: این مورخ یونانی نیز تأکید دارد که کوروش از پادشاهی پارس برخاست، اما مادرش مادی بود و از این جهت، دو قوم را متحد کرد.
۶. سخن پایانی: کوروش کبیر متعلق به چه قومی بود؟
با بررسی تمامی منابع تاریخی و تحلیل داده‌های باستان‌شناسی، می‌توان گفت که کوروش کبیر به قوم پارس تعلق داشت، اما به دلیل پیوند خانوادگی‌اش با مادها، او را می‌توان نمادی از اتحاد این دو قوم دانست.
اما هویت کوروش فراتر از یک قوم بود. او نخستین کسی بود که اقوام ایرانی را یکپارچه کرد و پایه‌های یک امپراتوری جهانی را بنا نهاد که نه‌تنها بر مبنای قدرت نظامی، بلکه بر اساس احترام به فرهنگ‌ها و ارزش‌های انسانی استوار بود.
همچنین بنگرید به:
سیمای واقعی کوروش
کوروش کبیر اهل کجا بود؟
اصل‌ونسب کوروش کبیر
کتیبه‌های کوروش
منشور کوروش چه زمانی از ایران خارج شد؟
جملات کوروش بزرگ
نام همسر و فرزندان کوروش
راز بزرگ کتیبه کوروش
متن کتیبه کوروش در پاسارگاد
متن سنگ قبر کوروش کبیر
سخنان بازمانده از کوروش
