کتاب تاریخ نگارستان یکی از قدیمی‌ترین کتب فارسی است که توسط قاضی احمدبن‌محمد غفاری کاشانی در حدود چهارصد سال پیش نوشته شده است. این کتاب به همت مرتضی مدرس‌گیلانی تصحیح شده و در حدود نیم‌قرن پیش منتشر گردیده است.
معرفی کتاب تاریخ نگارستان
در تاریخ پرشکوه ایران، شمار زیادی از مورخان کوشیده‌اند تا حوادث روزگار خود را با دقت و زیبایی قلم ثبت کنند و برای آیندگان به یادگار بگذارند. در میان آنان، نام قاضی احمد غفاری کاشانی با اثری ارزشمند به نام تاریخ نگارستان می‌درخشد؛ کتابی که هم از نظر تاریخی و هم از نظر نثر فارسی، از گنجینه‌های مهم قرن دهم هجری است.
تاریخ نگارستان نه تنها گزارشی از رویدادهای تاریخی دوران تیموری، آق‌قویونلو و اوایل صفوی است، بلکه در لابه‌لای خود اندیشه‌ای اخلاقی، حکیمانه و ایرانی را بازتاب می‌دهد. این کتاب یکی از متون مهم در شناخت گذار ایران از قرون میانه به دوران جدید اسلامی است.
قاضی احمد غفاری کاشانی کیست؟
قاضی احمد غفاری کاشانی از دانشمندان، ادیبان و مورخان برجسته‌ی قرن دهم هجری قمری بود. او در شهر کاشان به دنیا آمد و تحصیلات خود را در علوم دینی، فقه، ادب و تاریخ گذراند. همان‌گونه که لقبش «قاضی» نشان می‌دهد، در دوران حیات خود منصب قضاوت نیز بر عهده داشت.
از زندگی شخصی او اطلاعات زیادی در دست نیست، اما شواهد نشان می‌دهد که از عالمان درباری و نزدیک به دربار آق‌قویونلو و سپس صفویان بوده است. دوره‌ی زندگی او مصادف بود با تحولات بزرگ سیاسی در ایران؛ یعنی افول تیموریان، قدرت‌گیری آق‌قویونلوها، و سپس ظهور دولت صفوی.
قاضی احمد در چنین فضایی قلم به دست گرفت تا حوادث دوران خویش را به نظم درآورد و در کنار آن، نگاهی تاریخی به قرون گذشته نیز بیفکند. حاصل این تلاش، کتابی شد که او آن را «تاریخ نگارستان» نامید. نویسنده در مقدمه‌ی کتاب می‌گوید که انگیزه‌اش از نگارش، «گرد آوردن اخبار گذشتگان و عبرت‌گیری از احوال ملوک و سلاطین» بوده است.
او بر این باور بود که تاریخ، چراغی است برای آینده و اگر انسان از تجربیات پیشینیان نیاموزد، محکوم به تکرار خطاهاست. همین نگرش باعث شده تا در بسیاری از بخش‌ها، در کنار گزارش‌های تاریخی، نکات اخلاقی و حکیمانه نیز بیاورد.
قاضی احمد غفاری را می‌توان پلی میان تاریخ‌نگاران کلاسیک (مانند بیهقی و جوینی) و مورخان متأخر صفوی دانست. او از یک‌سو پایبند به دقت تاریخی و شیوه‌ی سنتی روایت است، و از سوی دیگر به زبان ساده‌تر و نثر قابل‌فهم‌تر روی می‌آورد. به همین سبب، برخی محققان او را از پیشگامان «نثر جدید تاریخی» دانسته‌اند؛ سبکی که بعدها در آثار کسانی چون اسکندر بیگ منشی (تاریخ عالم‌آرای عباسی) به کمال رسید.
کتاب تاریخ نگارستان
کتاب تاریخ نگارستان اثری در زمینه‌ی تاریخ عمومی ایران و جهان اسلام است. نویسنده در این کتاب، حکایت‌هایی از دوران خلفای اسلامی آورده و تاریخ ایران و جهان اسلام از قرن یک تا ده هجری را معرفی می‌کند.
بر اساس نسخه‌های موجود، کتاب به چند باب (فصل بزرگ) تقسیم شده و هر باب شامل چند فصل فرعی (فصل یا مقاله) است. در هر بخش، نویسنده با نثر آراسته و در عین حال قابل فهم، رویدادها را روایت کرده است. همچنین اشعاری چند از نویسنده به سبک گلستان سعدی در لابلای متون دیده می‌شود.
نثر قاضی احمد غفاری در تاریخ نگارستان از نوع نثر فنی معتدل قرن دهم هجری است. او از صنایع ادبی چون سجع، موازنه و استعاره استفاده می‌کند، اما نه به‌صورت افراطی مانند وصاف‌الحضره. در مقایسه با آثار هم‌عصرش مانند حبیب‌السیر نوشته‌ی خواندمیر، نثر غفاری ساده‌تر و مستقیم‌تر است.
ویژگی‌های زبانی کتاب عبارت‌اند از:
- ترکیب هنرمندانه‌ی فارسی و عربی.
- لحن خطابی و گاه عرفانی در مقدمه‌ها.
- آوردن ابیات فارسی در تأیید یا تزیین روایت‌ها.
- پرهیز از اغراق و روایت‌های افسانه‌ای.
به همین دلیل، خواندن تاریخ نگارستان برای پژوهشگران امروزی آسان‌تر از بسیاری از متون هم‌عصر است.
منابع تاریخی مورد استفاده
قاضی احمد غفاری در تألیف کتاب خود از منابع گوناگون بهره برده است که برخی از آن‌ها امروز نیز در دسترس‌اند. از مهم‌ترین منابع او می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- تاریخ طبری (در بخش آغازین و روایت‌های پیامبران)
- شاهنامه فردوسی (برای تاریخ ایران باستان)
- روضه‌الصفا اثر میرخواند
- تاریخ وصاف و جهانگشای جوینی (برای دوره مغول)
- تاریخ حبیب‌السیر (برای روزگار تیموری و صفوی)
او علاوه بر استفاده از منابع پیشینیان، از مشاهدات شخصی و روایت‌های معاصران خود نیز بهره گرفته است، که ارزش مستند تاریخی اثر را بالا می‌برد.
نگاه اخلاقی و فلسفی نویسنده
یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی تاریخ نگارستان، نگاه اخلاقی و پندآموز قاضی احمد غفاری است. او تاریخ را صرفاً رشته‌ای از حوادث نمی‌بیند، بلکه آن را آیینه‌ی عبرت و تجربه می‌داند.
در هر فصل، پس از نقل وقایع، جمله‌هایی مانند این آورده است:
«در کردار روزگار بنگر تا دانی که دولت بی‌عدل نپاید و ملک بی‌دانش نماند.»
یا در جایی دیگر می‌نویسد:
«هر که از گذشته نینماید پند، آینده بر او خشم گیرد و روزگار از او روی بگرداند.»
این نگرش، تاریخ نگارستان را به اثری فلسفی و اخلاقی تبدیل کرده است که خواننده در کنار آگاهی تاریخی، درس زندگی نیز می‌گیرد.
تاریخ نگارستان از معدود منابعی است که وقایع دورهٔ گذار از تیموریان به صفویان را با دقت و جزئیات نقل کرده است. به‌ویژه درباره‌ی حوادث ایران مرکزی (کاشان، اصفهان، یزد و فارس)، اطلاعات آن بسیار ارزشمند است. از این جهت، پژوهشگران تاریخ صفویه، برای بررسی آغاز این سلسله، همواره به تاریخ نگارستان استناد می‌کنند. این کتاب همچنین تصویر روشنی از وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران در قرن دهم ارائه می‌دهد: از شیوه‌ی حکومت گرفته تا نقش علما و قضات در جامعه.
مضامین انسانی و فرهنگی در کتاب
در لابه‌لای روایت‌ها، غفاری از موضوعاتی چون: عدالت و دادگری، سرنوشت حاکمان ستمگر، نقش دانش در دوام حکومت، ناپایداری دنیا، و لزوم وفاداری و صداقت در دوستی و سیاست سخن می‌گوید. او با نگاهی ژرف به سرنوشت انسان، یادآور می‌شود که تاریخ، آیینه‌ی رفتار مردمان است و هرکس چنان کند که سزاوار همان نتیجه گردد. برای نمونه در جایی از کتاب می‌خوانیم:
«پادشاهی که گوش از گفتار نیکان برگیرد و دل به سخن بدسیرتان سپارد، خود گور خویش را با دست خویش کَند. چه نیکو گفتند که ملک بی‌عدل چون جسد بی‌جان است؛ نه سودی از آن خیزد و نه نامی از او ماند.»
چنین جملاتی، لحن پندآموز و خردگرای نویسنده را به‌خوبی نشان می‌دهد.
از دیدگاه پژوهشی، تاریخ نگارستان منبعی مهم برای: شناخت اوضاع ایران در قرن نهم و دهم هجری، آشنایی با سبک نثر فارسی در دوره صفوی، و بررسی نگرش دینی و اخلاقی نخبگان ایرانی آن دوران است. پژوهشگران امروزی از آن برای تحلیل اندیشه‌ی سیاسی ایران پیشاصفوی استفاده می‌کنند، زیرا در آن، رابطه‌ی میان «دین، عدالت و سلطنت» به روشنی ترسیم شده است.
کتاب تاریخ نگارستان اثر قاضی احمد غفاری کاشانی، نمونه‌ای درخشان از تاریخ‌نگاری ایرانی در آستانه‌ی صفویان است. او با زبانی روان و اندیشه‌ای حکیمانه، وقایع گذشته را نه فقط برای ثبت، بلکه برای عبرت و تعلیم بازگو کرده است.
این اثر، آینه‌ای است از روح ایرانی: تلفیق خرد، اخلاق، ایمان و تاریخ. در روزگاری که بسیاری از متون کهن به فراموشی سپرده شده‌اند، بازخوانی تاریخ نگارستان می‌تواند به ما بیاموزد که چگونه گذشتگان‌مان با اندیشه و قلم، چراغی برای آینده برافروختند.
دانلود چند کتاب دیگر:
سندبادنامه
شهریاران طبرستان
تاریخ تمدن
نبرد پهلوانان
جهانگشای نادری
دانلود کتاب تاریخ نگارستان (PDF)
دانلود کتاب نایاب و قدیمی تاریخ نگارستان را به همه پژوهشگران و محققان تاریخ، به‌ویژه دوست‌داران مطالعه و تحقیق در تاریخ ایران پس از اسلام، پیشنهاد می‌کنیم. این کتاب نسخه‌ای نفیس و قدیمی است که به کوشش کاربران تهیه و در کافه کتاب بارگزاری شده است.
برای دانلود این کتاب، ابتدا باید عضو سایت بشوید.
پس از عضویت، لینک دانلود این کتاب و همه‌ی کتاب‌های سایت برای شما فعال می‌شوند.
(قبلا عضو شده‌اید؟ وارد شوید)
