حکیم عُمَر خیام نیشابوری، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و رباعی‌سرای ایرانیِ دورهٔ سلجوقیان است. وی در ریاضیات، ادبیات، علوم دینی و تاریخ استاد بود. به دلیل کثیرالعلم بودن خیام، او را دانشمندان معاصر در شمار یکی از «همه‌چیزدانان تاریخ» قرار داده‌اند. رباعیات خیام یکی از شاهکارهای ادبیات منظوم پارسی است.
یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های خیام، تنظیم تقویم خورشیدی بود که امروز ما از آن استفاده می‌کنیم. خیام نیشابوری در تنظیم تقویم جلالی با خواجه نظام‌الملک طوسی همکاری داشت و از بزرگان مورد احترام دربار ملکشاه سلجوقی بود.
باری با وجود آن‌که خیام در تمام علوم سرآمد دوران خویش بود و تا امروز به واسطه فعالیت‌هایش در ستاره‌شناسی و نجوم، در جهان شهرت دارد، اما شهرت مهم او، از برای سرایش رباعی‌های بی‌نظیرش می‌باشد.
زندگینامه خیام نیشابوری
خیام نیشابوری در سال 439 هجری قمری در نیشابور زاده شد. وی در مکتب به آموختن سواد روی آورد و به زودی در فقه و حدیث و تفسیر، به استادی رسید. سپس به فلسفه و ستاره‌شناسی روی آورد و بعدها در دانش ریاضی نیز گام برداشت. در ریاضیات، مطالعات او در باب نقش پنجم اقلیدس دارای شهرت جهانی است. در مورد مطالعات فلسفی نیز مشهور است که وی فلسفه را مستقیم از زبان یونانی فراگرفت و این مهم اگر حقیقت داشته باشد، گویای تسلط این ابرمرد به زبان یونانی نیز می‌باشد.
خیام به اندازه‌ای در ستاره‌شناسی و ریاضیات و گاهشماری زبدست بود که خواجه نظام‌الملک طوسی دانشمند بزرگ، تقویم خورشیدی ایرانی را با کمک او سر و سامان داد. این تقویم به اندازه‌ای دقیق است که تا امروزه کاربرد داشته و دقت آن از تقویم میلادی نیز بیشتر است.
در زمان پادشاهی ملکشاه سلجوقی، وی به دستور شخص ملکشاه، مسئول اداره رصدخانه اصفهان می‌گردد. وی هجده سال در این سمت بود و طرح و ایده سامان دادن به تقویم شمسی را نیز در همین دوره هجده ساله کلید زد. تقویم خورشیدی (شمسی) پس از یورش اعراب به هم ریخته بود و ایرانیان نیز همچو اعراب از تقویم عربی بهره می‌جستند. اما با تنظیم دقیق و اصلاح تقویم خورشیدی، بار دیگر ایرانیان تقویم مخصوص خود را مورد استفاده قرار دادند.
این بزرگمرد علم هنر ایرانی در سن هشتاد و سه سالگی بدرود حیات گفت. مرگ وی را در میان سال‌های 517 تا 520 هجری قمری ثبت کرده‌اند.
اشعار و رباعیات خیام
پایگاه علمی و جایگاه خیام در دانش و علوم گوناگون، از ادبیات رفیع‌تر است. به‌گونه‌ای که نظامی عروضی وی را «حجت الحق» و ابوالفضل بیهقی او را «امام عصر خود» خطاب کرده‌اند. اما با وجود این جایگاه رفیع در عرصه دانش و عروم، عمده شهرت این بزرگمرد ایرانی به واسطه سرودن رباعی‌هایش است.
ظاهرا هم‌دوره‌ای‌های خیام از اشعار او بی‌اطلاع بودند و فقط او را به عنوان یک دانشمند می‌شناختند. این احتمالا بدان دلیل است که خیام خود خواسته بود تا اشعارش را مخفی نگه دارد. صادق هدایت در مقدمه کتاب ترانه‌های خیام چنین می‌گوید:
«گویا ترانه‌های خیام در زمان زیستنش به دلیل خشک‌مغزی مردم پنهان بوده و دسته‌بندی نشده و تنها بین یک‌دسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیهٔ جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق به گونه اب قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده‌است.»
قدیمی‌ترین کتابی که از رباعیات خیام نام‌برده است، مربوط به پنجاه سال پی از مرگ اوست و این خود شاهد آن است که خیام اشعارش را از دیگران مخفی نگه داشته بود.
خیام مشعهورترین رباعی‌سرای تاریخ ادبیات پارسی است. این هنر خیام است که چکیده تمام اندیشه خود را در دو بیت می‌توانست برای دیگران به منصه ظهور برساند.
در باب دستاوردهای علمی او
همان‌گونه که گفته شد جایگاه علمی خیام بسیار رفیع است. کمتر انسانی روی این کره خاکی دیده شده که چنین جایگاه بلندی در علوم گوناگون داشته باشد.
در ادامه به بخشی از فعالیت‌های علمی این اندیشمند و ادیب بزرگ ایرانی در رسته‌های گوناگون خواهیم پرداخت و بخش کوچکی از خدمات او به جامعه جهانی علم را گوشزد خواهیم کرد.
نجوم و ستاره‌شناسی
حکیم عمر خیام سال‌های پیش از کوپرنیک و گالیله به کُروی بودن زمین و گردش اجسام در منظومه شمسی پی برده بود. او در یکی از رباعی‌های مشهورش می‌گوید:
این چرخ‌و‌فلک که ما در او حیرانیم
فانوسِ خیال از او مثالی داریم
خورشید، چراغ‌دان و عالم، فانوس
ما چون صُوَریم که اندر او گردانیم
او چنان در دانش ستاره‌شناسی و گردش اجرام آسمانی زبردست بود که توانست تقویم خورشیدی را پس از قرن‌ها افول، سامان داده و منظم نماید. در این راه او توانست مدار گردش زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه نماید. این دقیق‌ترین و شگفت‌انگیزترین محاسبه نجومی است و امروزه به لطف همین محاسبه خیام، تقویم خورشیدی ما حتی از تقویم میلادی و تمام دیگر تقویم‌های کشورهای گوناگون، دقیق‌تر است.
او همچنین نویسنده کتاب‌هایی در زمینه ستاره‌شناسی و ریاضیات است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها «رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» می‌باشد. در این کتاب از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده کرده است و معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل نمود.
ریاضیات
پیش از کشف رسالهٔ خیام در جبر، شهرت او در مشرق‌زمین به‌واسطهٔ اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به‌واسطهٔ ترجمهٔ رباعیاتش بود. اما با کشف این رساله نبوغ او در ریاضیات جان را تکان داد.
وی در «رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» اصول موضوعه‌ی هندسه‌ی اقلیدسی اصل موضوعه‌ی پنجم اقلیدس را دربارهٔ قضیه‌ی خطوط متوازی که شالوده‌ی هندسه‌ی اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.
وی همچنین برای نخستین بار در آن عصر به اصول هندسه اقلیدسی شک کرد که یک اتفاق بسیار نادر و یک محرک عجیب برای پیشرفت ریاضیات در سال‌ها و سده‌های آینده بود.
به پاس خدمات وی در ریاضیات، برخی از اصول ریاضی به نام او نام‌گذاری شده است. از آن جمله می‌توان از «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» یا «مثلث خیام-پاسکال» نام برد.
فلسفه
ما امروز دست‌کم پنج کتاب تخصصی فلسفه از خیام داریم که انتظار می‌رود تعداد آن‌ها بیشتر نیز بوده و در گذر زمان از بین رفته باشد. یکی از این رسائل به زبان فارسی و چهار تای دیگربه عربی نگاشته شده است که این خود به تسلط عمیق خیام بر دو زبان را اثبات می‌کند.
در تاریخ آمده است که در زمان حیات این اندیشمند بزرگ، بسیاری از محصلان فلسفه از جمله چند نفر از شاگردان قدیمی ابن‌سینا، بارها به وی نامه‌نگاری کرده و پرسش‌های فلسفی خود را از او جویا شده‌اند.
موسیقی
خیام ریاضی موسیقی را نیز واکاوی کرده‌است و در کتاب مشهور خویش با نام «القول علی اجناس الذی بالاربعه مسئلهٔ تقسیم» یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پردهٔ بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد. این کتاب از اعجاب‌انگیزترین آثار موسیقی است که تا به حال یک انسان نوشته است و اثری به شدت درخور ستایش می‌باشد.
ادبیات و رباعیات خیام
خیام در زمان حیات خویش تنها به عنوان یک فیلسوف، ریاضی‌دان، منجم و دانشمند شناخته می‌شد. او را کسی به عنوان ادیب نمی‌شناخت. این بیشتر به آن دلیل بود که خیام افکار اومانیستی و انسان‌گرایانه‌ی خود را در قالب اشعارش منعکس می‌کرد و احتمالا برای آن که مورد شماتت خشک‌مغزان عصر خویش قرار نگیرد، اشعار خویش را عمومی نمی‌کرد.
ده‌ها سال پس از مرگ وی بود که به تدریج اشعار پراکنده‌اش از این‌جا و آن‌جا گردآوری و از خطر نابودی نجات یافت. گو این‌که احتمالا اشعار خیام بسیار بیشتر از این تعدادی بوده باشد که ما امروز در دست داریم.
زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و بی‌آلایش است و برخلاف دیگر شعرای ایرانی، در شعر پیرو کسی نیست. او در سرودن شعر به دنبال به رخ کشیدن قدرت شاعری‌اش نبود. بلکه مفاهیم علمی و فلسفی اندیشه خویش را منعکس می‌کرد.
مطالعه رباعیات خیام
برای مطالعه آنلاین رباعیات خیام، بر روی هر یک از بخش‌های زیر کلیک بفرمایید. این کامل‌ترین مجموعه از اشعار و رباعیات خیام می‌باشد که تاکنون منتشر گردیده است:
1- رباعیات 1 تا 50
2- رباعیات 51 تا 100
3- رباعیات 101 تا 150
4- رباعیات 151 تا 178
| شما همچنین می‌توانید کتاب رباعی‌های خیام را به صورت PDF از لینک زیر دانلود کنید: دانلود کتاب رباعیات خیام |
