احتمالا شما هم متوجه شده‌اید که هر زمانی در هر محفلی صحبتی علمی در باب تاریخ می‌شود، نام کتاب تاریخ طبری به عنوان منبع وقایع به وفور شنیده می‌شود. این استفاده از و استناد به کتاب تاریخ طبری مخصوصا در میان قشر دانشجو و افرادی که تاریخ را به مثابه دانش و به صورت تحلیلی و علمی بررسی می‌کنند، بیشتر به‌چشم می‌خورد.
با این اوصاف احتمالا برای هرکسی که آشنایی علمی و عملی با رشته تاریخ ندارد، این پرسش پیش می‌آید که تاریخ طبری از کجا آمده و توسط چه کسی و در چه سالی تدوین شده و به چه دلیل در میان سیل انبوه کتاب‌های تاریخی، این تاریخ بیشتر از دیگر کتاب‌ها به چشم آمده و مورد استفاده قرار می‌گیرد؟
در این مقاله به صورت جامع و کامل به این سوال‌ها پاسخ خواهیم داد و می‌کوشیم تا هر آن‌چه که برای شناخت این معتبرترین کتاب تاریخ مورد نیاز است را بیان نماییم.
بخوانید: معرفی کتاب انسان خردمند
آشنایی با محمد بن جریر طبری
ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری در سال ۲۲۴ هجری مقارن با سال ۸۳۹ میلادی در آمل متولد شد. او را اکثرا با عنوان مورخ می‌شناسند اما باید دانست که این شخصیت بزرگ ایرانی، یک فیلسوف و مفسر بزرگ نیز بوده است. وی را پدر علم تاریخ و تفسیر می‌دانند.
این مورخ بزرگ، تا سیزده سالگی در آمل زندگی می‌کرد و در این مدت به فراگیری علوم نظری و اسلامی مشغول بود. سپس به همراه خانواده به ری کوچ کرد. طبری بعدها و با بالا رفتن سن، به مسافرت‌های بزرگی روی آورد. از آن‌جمله سفر به شام و مصر در حوالی سی سالگی بود. او سه سال در مصر ساکن بود و از محضر دانشمندان آن منطقه برای تکمیل دانش خود بهره جست. وی بعدها از مصر به بغداد رفته و از آن‌جا نیز در حالی که ۶۶ سال از عمرش می‌گذشت، به زادگاهش در طبرستان بازگشت. اما اقامت او در طبرستان دائمی نبود و بار دیگر به بغداد بازگشت.
طبری که در طی مسافرت‌های طول و دراز خود، با دانشمندان بسیاری نشست و برخاست کرده و کتاب‌های زیادی را مطالعه کرده بود، در بغداد به تربیت شاگردانی پرداخت که بسیاری از آن‌ها بعدها از بزرگان علم و دانش در مناطق خود گردیدند. در همین زمان نگارش کتاب تاریخ طبری را نیز آغاز کرد. در همین اثنی، یک بار نیز سفر کوتاهی به هند داشت.
طبری نهایتا در سال ۳۱۰ هجری (۹۲۳ میلادی) به مرگ طبیعی، درگذشت. خطیب بغدادی محدث و تاریخ‌نگار قرن پنجم هجری درباره مرگ او نوشته است:
«در تشییع جنازه طبری، انبوهی از خلق که شمار آن‌ها را تنها خدا می‌داند، حضور یافتند و تا ماه‌ها مردمی بر سر مزارش نماز می‌خواندند.»
از این بزرگ‌مرد ایرانی، افزون‌بر کتاب سترگ تاریخ طبری، کتب دیگری نیز در تفسیر و فقه و دانش‌های گوناگون باقی‌مانده است. زندگی او تماما در پرداختن به علم و دانش و کسب تجربیات گوناگون سپری شد.
خلاصه کتاب تاریخ طبری
نویسنده این کتاب، محمد بن جریر طبری است و نام اصلی کتاب، تاریخ الرسل و الملوک (به معنای تاریخ پیامبران و پادشاهان) یا تاریخ الامم و الملوک (به معنای تاریخ امت‌ها و پادشاهان) می‌باشد. اما در طول تاریخ، این کتاب به نام نویسنده آن ملقب شده و با نام تاریخ طبری مشهور گردیده است.
کتاب تاریخ طبری، با ماجرای آدم و حوا و آغاز پیدایش بشر بر اساس مستندات قرآن و تورات و انجیل شروع می‌شود. در ادامه با توجه به مطالب مندرج در کتاب‌های مقدس ادیان ابراهیمی، تاریخ سرگذشت پیامبران بنی‌اسرائیل را بیان می‌کند. محتویات این بخش‌ها همه با توجه به مطالب مندرج در تورات و انجیل و قرآن ثبت شده است.
اساطیر ایرانی و بیان‌کردن سرگذشت قدیمی‌ترین افسانه‌ها و باورهای ایرانیان و شرح روایت‌های مربوط به سلسله‌های اساطیری ایرانی نظیر پیشدادیان و کیانیان، شامل بخش بعدی این کتاب ارزشمند است. درواقع تاریخ طبری کی از بهترین منابع برای بازشناسی اسطوره‌های ایرانی است. طبری این بخش از کتاب را با بهره‌گیری از «خدای‌نامه‌های ایرانی» و کتاب‌های بازمانده از دوران ساسانیان گردآوری و تکمیل کرده است.
اما سومین بخش از کتاب تاریخ طبری، ذکر جهان باستان و سپس تاریخ ایران باستان است. اما باید توجه داشت که تاریخ این بخش بسیار ناقص است. چرا که در زمان نگارش کتاب، بسیاری از یادواره‌های تاریخی از میان رفته و مردمان آن دوران با تاریخ دنیای باستان ناآشنا بودند. اطلاعاتی که ما امروزه از جهان باستان داریم پس از دستیابی به کتیبه‌ها و مستندات باستان‌شناسی به دست آمده و طبیعتا در دوران زندگی طبری، این اطلاعات به صورت ناقص و تنها بر پایه شنیده‌های نامعتبر وجود داشت. از همین روی، بخش مربوط به تواریخ آشوریان و بابلیان و مادها و هخامنشیان و اشکانیان نامنسجم و تنیده شده در افسانه‌هاست. در این بخش همچنین تاریخ زرتشتیان و ذکر عقاید آن‌ها نیز آورده شده است که بسیار جذاب و دلکش می‌باشد.
اما درمورد تاریخ ساسانیان اوضاع کاملا متفاوت است. اسناد بسیاری که از دوران ساسانی باقی مانده بود و همین‌طور نزدیک بودن زمان زندگانی طبری به دوران ساسانیان، باعث گردید تا تاریخ ایران در زمان ساسانیان بسیار دقیق و مبسوط مورد گزارش واقع شود. درواقع تاریخ طبری یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی برای بازشناسی و آگاهی از تاریخ ایرانیان در زمان حکومت ساسانیان است.
با پایان یافتن سخن راندن از تاریخ ساسانیان، تاریخ اسلام و تاریخ ایران پس از اسلام آغاز می‌گردد. این بخش از کتاب را می‌توان مهم‌ترین و مستندترین قسمت از کتاب تاریخ طبری نامید. چرا که به زمان زندگی نویسنده نزدیک‌تر شده و هرچه به جلوتر می‌آید، حقیقت منابع ثبت شده، مستندتر و محکم‌تر می‌گردد. تاریخ زندگی پیامبر و اصحاب او، زندگی‌نامه امامان شیعه، یورش اعراب به ایران، برپایی حکومت بنی‌امیه، نهضت شعوبیه، قیام ابومسلم خراسانی، برپایی حکومت بنی‌عباس و… از مسائل مهمی است که نویسنده با دقت بالا و به‌گونه‌ی موشکافانه در این کتاب آورده است.
نقد و بررسی کتاب تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)
کتاب تاریخ طبری یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کتب تاریخی است که تاکنون نوشته شده است. محمد بن حریر طبری نویسنده این کتاب، از بزرگ‌ترین اندیشمندان و آگاهان در روزگار خود بود و از همین‌روی، نگارش این کتاب -برخلاف بسیاری از کتب تاریخی که با دیدی متعصبانه نگاشته شده- با روشی جدید و برپایه دانش نظری به رشته تحریر درآمده و مکتوب گردیده است.
شیوه نگارش این کتاب توسط طبری بسیار بدیع و مبتکرانه بوده است. او کوشیده است تا با دیدی بی‌طرف و به‌دور از تعصب، تمام روایت‌های موجود برای هر رویداد تاریخی را در کنار هم آورده و هر سند را به نام ناقل آن سند مکتوب نماید. بنابر همین دلیل است که در هنگام مطالعه این کتاب، به هر رویداد تاریخی را با چند روایت مختلف برخورد می‌کنیم. این بدان دلیل است که طبری تمام منابع موجود در مورد هر واقعه‌ای را کنار هم آورده و هیچ یک را قضاوت نکرده است. بلکه قضاوت درمورد درستی یا نادرستی هر سند را برعهده مخاطب گذاشته است تا به این ترتیب خود را از تحریف تاریخ و دست‌برد به وقایع بر پایه تعصبات ملی یا دینی، مبرا سازد.
کتاب تاریخ طبری از شانزده جلد تشکیل شده است. باری تنها سیزده جلد آن را طبری نوشته و سه جلد بعدی پس از مرگ او توسط کاتب دیگری با همان شیوه‌ای که طبری به کار برده است، به ذکر وقایع پرداخته است.
نکته آخر آن‌که تنظیم کتاب تاریخ طبری به دو صورت انجام گرفته. طبری بخش‌های مربوط به اساطیر و تاریخ جهان را با رعایت تقدم تقریبی ثبت کرده و بخش‌های مربوط به تاریخ اسلامی را به‌شکل سال‌نگاری تدوین نموده است. یعنی مورخ در هر فصل، ذکر وقایع هر سال را به ترتیب زمانی آورده و بدین‌گونه سال به سال، رویدادهای تاریخی را تا سال ۳۰۲ هجری قمری ثبت و ضبط کرده است.
بخوانید: معرفی کتاب بیشعوری
سخن پایانی
در میان خیل عظیم آثار تاریخی و کتاب‌هایی که به لفظ علمی، کتاب‌های مرججع تاریخی قلمداد می‌شوند، کتاب تاریخ طبری یکی ارزشمندترین آن‌هاست.
این کتاب به جهت بی‌طرف بودن و عدم دخالت تعصبات قومی و مذهبی، در میان تمام کتاب‌های تاریخی زبانزد است. به‌گونه‌ای که مسعودی مورخ سده چهارم هجری، در مورد این کتاب نوشته است:
تاریخ ابو جعفر محمد بن جریر از همه تاریخ‌ها برتر و بر همه کتاب‌های نوشته شده در تاریخ فزونی دارد.
و ابن‌خلکان، او را «کوشاترین فرد در یادگیری علوم» و ابن‌اثیر وی را «سخت‌کوش» و «تنها فردی که مقلد هیچ‌کس نبود» معرفی کرده‌اند.
به هر روی، کتاب تاریخ طبری برای تمام افراد علاقمند به تاریخ و تمام پژوهشگران و دانشجویانی که برا تحقیق و پژوهش و آشنایی با تاریخ دوران قدیم، نیازمند منبعی قابل اعتماد هستند، همچون گنجینه‌ای گران‌بها و ارزشمند می‌ماند.
نظر شما در مورد کتاب تاریخ طبری چیست؟ در کامنت‌ها دیدگاه خود را بیان کنید.
بهمن انصاری
|
هنوز کتاب تاریخ طبری را نخوانده‌اید؟ |
