عطار نیشابوری – ترجیعات

ما مست شراب جان فزاییم

سرخوش ز می گره گشاییم

در کنج شرابخانه گنجی است

ما طالب گنج کنجهاییم

آنها که هوای می ندارند

زنهار گمان مبر که ماییم

هر جا که صراحیی ز جامی است

گر جان طلبد درآ درآییم

تا حاصل ما ز می درآید

برداشته دست در دعاییم

تا ما گل روی دوست دیدیم

چون بلبل مست می سراییم

ما گوهر نور ذات پاکیم

روشن سخنی است می نماییم

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی‌خود ز خودیم و از خداییم

ساقی سخن از می مغان گفت

دل چون بشنید ترک جان گفت

یک جرعه می و هزار معنی

از عشق به گوش عاشقان گفت

وز گردش جام حسن ساقی

با ما غم و شادی جهان گفت

نارسته هنوز دار منصور

عشق آمد و عقل را روان گفت

دوش از سر بی‌خودی و مستی

پیرم سخن از می نهان گفت

دل چون بشنید نام می را

می‌خواست به رغم صوفیان گفت

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی‌خود ز خودیم و از خداییم

ساقی بشکن خمار جان را

دریاب حیات جاودان را

کین یک دوسه روز عمر باقی است

از دست مده می مغان را

وان دم که تهی شود صراحی

بفروش به جرعه‌ای جهان را

در فصل بهار و موسم گل

بی عشق مدار عاشقان را

ای آنکه نخوانده‌ای تو هرگز

از لوح درون خط روان را

فردا که بپرسش اندر آرند

در مجلس حشر صوفیان را

ما مست شراب جام ساقی

گوییم حدیث این بیان را

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی‌خود ز خودیم و از خداییم

ای دلبر ماهروی طناز

برقع ز جمال خود برانداز

تا دیده ز پرتو جمالت

چون جام جهان نما کنم باز

ما زنده به بوی جام عشقیم

در مجلس عاشقان جانباز

با طوطی عقل خویش همدم

با بلبل عشق خود هم آواز

ای بلبل خوش نوا سرودی

آهنگ حجاز گیر و اهواز

با عود بسای عود می سوز

با چنگ بساز و چنگ می‌ساز

چون نیست درین زمانه ما را

با صوفی بی‌صفا دمی راز

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی‌خود ز خودیم و از خداییم

دوش از سر خم صدا برآمد

جوش از می جانفزا برآمد

زان جوش به گوش خاک در دهر

نی رست و به صد نوا برآمد

در حوصلهٔ جهان نگنجد

چون گنج ز کنجها برآمد

حقا که ز قدرت همو بود

کاژدر شد و از عصا برآمد

ای رند شراب‌خواره امروز

می ده که ز می صفا برآمد

چندان که تو شرح عشق کردی

گرد تو ز گرد ما برآمد

شکرانهٔ آنکه صوفی امروز

خود را شد و از خدا برآمد

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی‌خود ز خودیم و از خداییم

زین پیش که از جهان پرغم

جستیم وفا نشد مسلم

چون ملکت جم نماند جاوید

می نوش به یاد ملکت جم

ای آنکه نگشته است خالی

از سینهٔ من غم تو یکدم

بازآ که در آرزوی رویت

تدبیر دل رمیده کردم

گفتم به طبیب درد خود را

دردم چو طبیب دید در دم

بنوشت به خون دل جوابی

وان نیز به صبر کرد مرهم

بنشینی اگر مجال داری

بر خاک درش شبی چو شبنم

ای بیدل اگر تو دست یابی

بر گوی به ساکنان محرم

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی خود ز خودیم و از خداییم

ای بلبل خوشنوا فغان کن

عید است نوای عاشقان کن

چون سبزه ز خاک سر برآورد

ترک دل و برگ بوستان کن

بالشت ز سنبل و سمن ساز

وز برگ بنفشه سایبان کن

چون لاله ز سر کله بینداز

سرخوش شو و دست در میان کن

بردار سفینهٔ غزل را

وز هر ورقی گلی نشان کن

صد گوهر معنی ار توانی

در گوش حریف نکته‌دان کن

وان دم که رسی به شعر عطار

در مجلس عاشقان روان کن

ما صوفی صفهٔ صفاییم
بی خود ز خودیم و از خداییم

---

فداک ابی و امی این تمشی

براق آمد مگر بر عزم عرشی

تورا چه عالم و چه عرش و چه فرش

که صد عالم ورای عرش و فرشی

کنون روحانیان عرش را بین

چو سر بر خط نهاده انس و وحشی

تویی سلطان مطلق در دوعالم

که خط دادندت انس و جان به خوشی

ز بس کامد به نزدیک تو جبریل

شده چون دحیه الکلب قریشی

چو اندر عالم جان اوفتادی

از آن بی سایه دایم می‌درفشی

چو دایم رحمه للعالمینی

بران جرم دو عالم را ببخشی

نگردد مطلع بر نقش تو کس

که تو برتر ز نه طالق بنفشی

چو تو برتر ز افلاکی بجز حق

که داند تا چه نوری و چه نقشی

فسبحان الذی اسری بعبده
الی الملکوت و الجبروت کله

زهی از عرش اعلی بر گذشته

وز آنجا عرش بالا بر گذشته

چه گویم من که از هر جا که گویم

به صد عالم از آنجا بر گذشته

همه روحانیان بر جای مانده

تو در بی جایی از جا بر گذشته

هم از عقل معظم پیش رفته

هم از روح معلی بر گذشته

قیامت نقد امروزت که هاتین

تو از دی و ز فردا بر گذشته

به خاصیت تو دری عالم افروز

ز قعر هفت دریا بر گذشته

به یک دم چون گهر از طشت پر زر

ازین نه طشت مینا بر گذشته

به نور جان به ذات حق رسیده

ز آلا و ز نعما بر گذشته

شده مستغرق نور مسما

ز اعداد و ز اسما بر گذشته

زهی دانای اسرار معانی
ورای این جهان و آن جهانی

زهی سلطان دارالملک افلاک

زهی تخت تو عرش و تاج لولاک

مجره زان پدید آمد که یک شب

فلک از دست قدرت جامه زد چاک

قزح زان آشکارا شد که یک روز

کشیدی از علی قوسی بر افلاک

ز اول حقه یک شب مهرهٔ ماه

بدو بنموده‌ای دست تو زان پاک

تو آن وقتی نبی‌الله بودی

که آدم بود یک کف خاک نمناک

اگر نور وجود تو نبودی

بماندی در کف او آن کف خاک

چو پیش هو زنی هویی جگرسوز

شود چون ناف آهو نافهٔ ناک

فرو ماند چو خر در گل ز مدحت

دو اسبه گر بتازد عقل و ادراک

ندارد هیچ کس با پشتی تو

ز جرم جملهٔ روی زمین باک

زهی دارای طول و عرض اکبر
شفاعت خواه مطلق روز محشر

زهی روز قیامت روز بارت

خلایق سر به سر در انتظارت

گنه کاران بر جان خورده زنهار

همه جان بر کف اندر زینهارت

کجا پیغمبری دانی که آن روز

نسوزاند سپند روزگارت

تویی مختار کل آفرینش

که حق بی علتی کرد اختیارت

چو تو بر باد دیدی ملک عالم

به ملک فقر آمد افتخارت

به صورت چرخ از آن فوق تو افتاد

که چرخ آمد طبق‌های نثارت

فلک زان می‌دود با طشت خورشید

که هست از دیرگاهی طشت دارت

به فراشی از آن می‌آیدت ابر

که از خاکی تورا نبود غبارت

تورا چون حارس و چون حاجب آمد

مه و خورشید در لیل و نهارت

فلک با خواجگی خود غلامت
چو لام منحنی از دال نامت

زهی خاک درت تریاک اعظم

طفیلی وجودت کل عالم

زهی موسی عمران بر در تو

به هارونی میان دربسته محکم

زهی دربان تو یعنی که افلاک

شده چوبک زنت عیسی مریم

تو را شیطان مسلمان گشته جاوید

ولی پیچیده سر از پیش عالم

اگر با نام حق نامت نگویند

که را باشد مسلمانی مسلم

نیاید خسته‌ای کو منکرت شد

بجز خاکستر خود هیچ مرهم

عدو گر بنگرد در تو به انکار

نماند مردمش در دیده محکم

نگین می‌خواست از مهر تو گردون

از آن شد حلقه وش مانند خاتم

نگینش چون نشد مهر نبوت

لبان خویش نیلی کرد ازین غم

اگر در نطق آیم تا قیامت
نیارم گفت یک وصف تمامت

زهی مه را رخت تنویر داده

به یکسو روز را شبگیر داده

جمالت حسن را در بر گرفته

کمالت عقل را تشویر داده

خرد نطق خوشت را کار بسته

شکر لعل لبت را شیر داده

عروش هشت جنت در فراقت

ازین نه بم نوای زیر داده

چو خوشه ده زبان گشته نهم چرخ

صفاتت صد یکی تقریر داده

ازین طاق چهارم روی خورشید

ز عکس رای تو تأثیر داده

قضا دیده قدر مایه ز قدرت

ز کف سر رشتهٔ تقدیر داده

به فرمان تو ای فرمان ده جان

عذاب خلد را تأخیر داده

دل عطار مجنون غم تو

تو از زلف خودش زنجیر داده

به هم نامی حق دارم زهی قدر
به هم نامی نکو نامم کن ای صدر

دلی کایینهٔ اسرار گردد

غلام خواجهٔ احرار گردد

تویی آن خواجه کز یک شاخ نعتت

دو عالم خلق برخوردار گردد

تویی آن مرد کز نور وجودت

عدم آبستن اسرار گردد

تویی آن صدر کز دریای جودت

کفی بحر و نمی امطار گردد

دل من یا رسول الله خفته است

دلی در بند تا بیدار گردد

چه کم گردد ز بحر بی نهایت

که یک شبنم دری شهوار گردد

دل عطار را گر بار دادی

دلی بیدار معنی‌دار گردد

نکوکارا مگر کاری شود پیش

چو کاری رفت مرد کار گردد

---

کی باشد ازین نشیب نمناک

دل خیمهٔ جان زند برافلاک

بستاند عقل جوهر از جان

بفشاند روح دامن از خاک

وین خیمهٔ چار طاق ایوان

در حلقهٔ عاشقان زند چاک

زهر است مزاج چار عنصر

امید خلاص ازو چو تریاک

عشق است براق جان درین راه

تن کیست طفیلیی به فتراک

آن لحظه که جان شود خرامان

در هودج کبریا بر افلاک

بر نغمهٔ ارغنون توحید

رقاص چو صوفیان چالاک

دست اندازان و پای‌کوبان

در محفل قدسیان طربناک

از نام و نشان و دل مجرد

وز هستی و نیستی تن پاک

نی از صفت بهیمیش وهم

نی از حجب طبیعیش باک

در مرتبهٔ کمال کلی

ساکن شده است و خرم الاک

در ظل سرادقات الفت
راهی طلبد به سر وحدت

هرگز بود ای رفیق والا

وارسته تو از منی و از ما

من سایه صفت فتاده بر خاک

فارغ ز کشاکش تمنا

تو باز گشاده بال همت

در خوف هوای لا و الا

افراخته رایت جلالت

بر طرهٔ هفت سقف مینا

تکیه زده همچو پادشاهان

بر اوج سریر چرخ خضرا

وز حجرهٔ تنگ آفرینش

بیرون زده رخت دل به صحرا

بربود نقاب ما سوی الله

از چشم خرد در آن تماشا

در شعلهٔ نور عشق یکرنگ

با لمعهٔ برق حسن یکتا

آزاد زبند امر تکلیف

ایمن ز فضولی من و ما

در جذبهٔ وصل یار از آن سان

شبنم که فتد درون دریا

چون قطره ازین رجوع رجعت

یک لحظه بدان شد آمد اینجا

آیا که چه کار و بار بینی
آن دم که جمال یار بینی

شهری است وجود آدمی زاد

بر باد نهاده شهر بنیاد

باد است که خاک را براند

چون باد گذشت خاک استاد

دل خسرو شهر و عقل دستور

شهوت چو عوام و خشم جلاد

گر شاه به مشورت وزیر است

خرم بود آن بلاد و آزاد

ور هیچ به ضد آن بود کار

بنیاد همه به باد برداد

جان گنج طلسم جسم دایم

بر گنج ازین طلسم بیداد

گه خازم گنج ایمن و مصلح

گه باد به دست رند و شیاد

در بسته به مهر خاتم دین

وان مهر به دست عشق همزاد

سلطان چو خزینه نقل فرمود

شد شاه و وزیر و شحنه آزاد

شه خانه خراب و شهر خالی

از گفت و شنود و بانگ و فریاد

عمال مناصب ولایت

هر یک به بلاد دیگر افتاد

در انجمن مقربان است
زیرا که بدین قدم نشان است

این خاک ز لطف نور برخاست

وانگاه روان شد از چپ و راست

شد جانوری که آشیانش

برتر ز ضمیر و وهم داناست

هر لحظه ز فیض و فضل آن نور

بزمی و بساط دیگر آراست

سری که فلک نبود محرم

بر چهرهٔ او چو روز پیداست

نقدی که خلاصهٔ دو کون است

در جنب وجود او مهیاست

مطلوب ظهور سر امر است

مقصود وجود نقش اشیاست

درج گهر و کنوز غیب است

غواص بحور دین و دنیاست

در کوکبهٔ طلوع آدم

منجوق و لوای عز والاست

کین وصف چنین به رمز عشاق

بر قد قبای او بود راست

سودازدگان دین و دنیی
هرگز شنوند این سخن نی

رفتند سران به بزم سلطان

ماندند جنیبه را به دربان

ریحان به ریاض انس پیوست

بردند سفال را به خمدان

پروردهٔ طبع گشت خاموش

نو بردهٔ فهم شد سخندان

شد قطره محیط و ذره خورشید

از محو صفات صنع یزدان

آثار خصال جسم گم شد

در مطلع نور قرب جانان

تا قطرهٔ شبنم سحرگاه

بر روضهٔ وصل اوست غلتان

در پردهٔ نیستی هم آواز

چون نالهٔ نیم خواب مستان

چون هیچ نشان نیابی از خود

تیری به نشان راست بنشان

چون سوخت سپند خوش برآسود

مشکی مکن از جمال خوبان

در نسخهٔ کیمیای توحید

خواندم که فناست مغز ایمان

این است سخن که تا توانی
خود را ز برون در نمانی

آن کیست بر آن سپهر اعظم

وان کیست ورای هر دو عالم

از خاک یکی سواد افتد

وز آب درو بلاد احکم

کم کار ولی درو جهان گم

کم نام ولی دو کون ازو کم

در نور جبینش حج اکبر

در نقش نگینش اسم اعظم

جایی مرو و به خود فرو شو

در نسخهٔ توست این لغت ضم

در حرف نخست باز یابی

اسرار زمین و آسمان هم

گر بر سر سر این معما

افتاد دلت زهی مکرم

خوش باد شب و خجسته روزت

رو رو که جهان شدت مسلم

گنگ از دل درج سر به مسمار

چون شرح دهد زبان گنگم

یک ذره سپهر و هفت خورشید

یک نم ز شراب چارکون یم

عطار ز سر عشق بر گوی

انوار صفات و ذات مبهم

تو نور هوای آن جهانی
بر خاک فتاده ناگهانی

---

برای مطالعه آنلاین اشعار عطار نیشابوری، بر روی هر یک از بخش‌های زیر کلیک بفرمایید:

غزل ۱ تا ۵۰
غزل ۵۱ تا ۱۰۰
غزل ۱۰۱ تا ۱۵۰
غزل ۱۵۱ تا ۲۰۰
غزل ۲۰۱ تا ۲۵۰
غزل ۲۵۱ تا ۳۰۰
غزل ۳۰۱ تا ۳۵۰
غزل ۳۵۱ تا ۴۰۰
غزل ۴۰۱ تا ۴۵۰
غزل ۴۵۱ تا ۵۰۰
غزل ۵۰۱ تا ۵۵۰
غزل ۵۵۱ تا ۶۰۰
غزل ۶۰۱ تا ۶۵۰
غزل ۶۵۱ تا ۷۰۰
غزل ۷۰۱ تا ۷۵۰
غزل ۷۵۱ تا ۸۰۰
غزل ۸۰۱ تا ۸۵۲
قصاید
ترجیعات

تذکره‌العلیا