شاهنامه فردوسی – پادشاهی یزدگرد بزه‌گر

چو شد پادشا بر جهان یزدگرد

سپه را ز دشت اندرآورد گرد

کلاه برادر به سر بر نهاد

همی بود ازان مرگ ناشاد شاد

چنین گفت با نامداران شهر

که هرکس که از داد یابند بهر

نخست از نیایش به یزدان کنید

دل از داد ما شاد و خندان کنید

بدان را نمانم که دارند هوش

وگر دست یازند بد را بکوش

کسی کو بجوید ز ما راستی

بیارامد از کژی و کاستی

به هرجای جاه وی افزون کنیم

ز دل کینه و آز بیرون کنیم

سگالش نگوییم جز با ردان

خردمند و بیداردل موبدان

کسی را کجا پر ز آهو بود

روانش ز بیشی به نیرو بود

به بیچارگان بر ستم سازد اوی

گر از چیز درویش بفرازد اوی

بکوشیم و نیروش بیرون کنیم

به درویش ما نازش افزون کنیم

کسی کو بپرهیزد از خشم ما

همی بگذرد تیز بر چشم ما

همی بستر از خاک جوید تنش

همان خنجر هندوی گردنش

به فرمان ما چشم روشن کنید

خرد را به تن بر چو جوشن کنید

تن هرکسی گشت لرزان چو بید

که گوپال و شمشیرشان بد امید

چو شد بر جهان پادشاهیش راست

بزرگی فزون کرد و مهرش بکاست

خردمند نزدیک او خوار گشت

همه رسم شاهیش بیکار گشت

کنارنگ با پهلوان و ردان

همان دانشی پرخرد موبدان

یکی گشت با باد نزدیک اوی

جفا پیشه شد جان تاریک اوی

سترده شد از جان او مهر و داد

به هیچ آرزو نیز پاسخ نداد

کسی را نبد نزد او پایگاه

به ژرفی مکافات کردی گناه

هرانکس که دستور بد بر درش

فزایندهٔ اختر و افسرش

همه عهد کردند با یکدگر

که هرگز نگویند زان بوم و بر

همه یکسر از بیم پیچان شدند

ز هول شهنشاه بیجان شدند

فرستادگان آمدندی ز راه

همان زیردستان فریادخواه

چو دستور زان آگهی یافتی

بدان کارها تیز بشتافتی

به گفتار گرم و به آواز نرم

فرستاده را راه دادی به شرم

بگفتی که شاه از در کار نیست

شما را بدو راه دیدار نیست

نمودم بدو هرچ درخواستی

به فرمانش پیدا شد آن راستی

ز شاهیش بگذشت چون هفت سال

همه موبدان زو به رنج و وبال

سر سال هشتم مه فوردین

که پیدا کند در جهان هور دین

یکی کودک آمدش هرمزد روز

به نیک اختر و فال گیتی فروز

هم‌انگه پدر کرد بهرام‌نام

ازان کودک خرد شد شادکام

به در بر ستاره‌شمر هرک بود

که شایست گفتار ایشان شنود

یکی مایه‌ور بود با فر و هوش

سر هندوان بود نامش سروش

یکی پارسی بود هشیار نام

که بر چرخ کردی به دانش لگام

بفرمود تا پیش شاه آمدند

هشیوار و جوینده راه آمدند

به صلاب کردند ز اختر نگاه

هم از زیچ رومی بجستند راه

از اختر چنان دید خرم نهان

که او شهریاری بود در جهان

ابر هفت کشور بود پادشا

گو شاددل باشد و پارسا

برفتند پویان بر شهریار

همان زیچ و صلابها بر کنار

بگفتند با تاجور یزدگرد

که دانش ز هرگونه کردیم گرد

چنان آمد اندر شمار سپهر

که دارد بدین کودک خرد مهر

مر او را بود هفت کشور زمین

گرانمایه شاهی بود بافرین

ز گفتارشان شاد شد شهریار

ببخشیدشان گوهر شاهوار

چو ایشان برفتند زان بارگاه

رد و موبد و پاک دستور شاه

نشستند و جستند هرگونه رای

که تا چارهٔ آن چه آید به جای

گرین کودک خرد خوی پدر

نگیرد شو خسروی دادگر

گر ایدونک خوی پدر دارد اوی

همه بوم زیر و زبر دارد اوی

نه موبد بود شاد و نه پهلوان

نه او در جهان شاد روشن‌روان

همه موبدان نزد شاه آمدند

گشاده‌دل و نیک‌خواه آمدند

بگفتند کاین کودک برمنش

ز بیغاره دورست و ز سرزنش

جهان سربسر زیر فرمان اوست

به هر کشوری باژ و پیمان اوست

نگه کن به جایی که دانش بود

ز داننده کشور به رامش بود

ز پرمایگان دایگانی گزین

که باشد ز کشور برو آفرین

هنر گیرد این شاه خرم نهان

ز فرمان او شاد گردد جهان

چو بشنید زان موبدان یزدگرد

ز کشور فرستادگان کرد گرد

هم‌انگه فرستاد کسها به روم

به هند و به چین و به آباد بوم

همان نامداری سوی تازیان

بشد تا ببیند به سود و زیان

به هر سو همی رفت خواننده‌ای

که بهرام را پروراننده‌ای

بجوید سخنگوی و دانش‌پذیر

سخن‌دان و هر دانشی یادگیر

بیامد ز هر کشوری موبدی

جهاندیده و نیک‌پی بخردی

چو یکسر بدان بارگاه آمدند

پژوهنده نزدیک شاه آمدند

بپرسید بسیار و بنواختشان

به هر برزنی جایگه ساختشان

برفتند نعمان و منذر به شب

بسی نامداران گرد از عرب

بزرگان چو در پارس گرد آمدند

بر تاجور یزدگرد آمدند

همی گفت هرکس که ما بنده‌ایم

سخن بشنویم و سراینده‌ایم

که باید چنین روزگار از مهان

که بایسته فرزند شاه جهان

به بر گیرد ودانش آموزدش

دل از تیرگیها بیفروزدش

ز رومی و هندی و از پارسی

نجومی و گر مردم هندسی

همه فیلسوفان بسیاردان

سخن‌گوی وز مردم کاردان

بگفتند هریک به آواز نرم

که ای شاه باداد و با رای و شرم

همه سربسر خاک پای توایم

به دانش همه رهنمای توایم

نگر تا پسندت که آید همی

وگر سودمندت که آید همی

چنین گفت منذر که ما بنده‌ایم

خود اندر جهان شاه را زنده‌ایم

هنرهای ما شاه داند همه

که او چون شبانست و ما چون رمه

سواریم و گردیم و اسپ افگنیم

کسی را که دانا بود بشکنیم

ستاره‌شمر نیست چون ما کسی

که از هندسه بهره دارد بسی

پر از مهر شاهست ما را روان

به زیر اندرون تازی اسپان دمان

همه پیش فرزند تو بنده‌ایم

بزرگی وی را ستاینده‌ایم

چو بشنید زو این سخن یزدگرد

روان و خرد را برآورد گرد

نگه کرد از آغاز فرجام را

بدو داد پرمایه بهرام را

بفرمود تا خلعتش ساختند

سرش را به گردون برافراختند

تنش را به خلعت بیاراستند

ز در اسپ شاه یمن خواستند

ز ایوان شاه جهان تا به دشت

همی اشتر و اسپ و هودج گذشت

پرستنده و دایهٔ بی‌شمار

ز بازارگه تا در شهریار

به بازار گه بسته آیین به راه

ز دروازه تا پیش درگاه شاه

جو منذر بیامد به شهر یمن

پذیره شدندش همه مرد و زن

چو آمد به آرامگاه از نخست

فراوان زنان نژادی بجست

ز دهقان و تازی و پرمایگان

توانگر گزیده گران سایگان

ازین مهتران چار زن برگزید

که آید هنر بر نژادش پدید

دو تازی دو دهقان ز تخم کیان

ببستند مرا دایگی را میان

همی داشتندش چنین چار سال

چو شد سیرشیر و بیاگند یال

به دشواری از شیر کردند باز

همی داشتندش به بر بر به ناز

چو شد هفت ساله به منذر چه گفت

که آن رای با مهتری بود جفت

چنین گفت کای مهتر سرفراز

ز من کودک شیرخواره مساز

به داننده فرهنگیانم سپار

چو کارست بیکار خوارم مدار

بدو گفت منذر که ای سرفراز

به فرهنگ نوزت نیامد نیاز

چو هنگام فرهنگ باشد ترا

به دانایی آهنگ باشد ترا

به ایوان نمانم که بازی کنی

به بازی همی سرفرازی کنی

چنین پاسخ آورد بهرام باز

که از من تو بی‌کار خوردی مساز

مرا هست دانش اگر سال نیست

بسان گوانم بر و یال نیست

ترا سال هست و خرد کمترست

نهاد من از رای تو دیگرست

ندانی که هرکس که هنگام جست

ز کار آن گزیند که باید نخست

تو گر باز هنگام جویی همی

دل از نیکویها بشویی همی

همه کار بی‌گاه و بی‌بر بود

بهین از تن زندگان سر بود

هران چیز کان در خور پادشاست

بیاموزیم تا بدانم سزاست

سر راستی دانش ایزدیست

خنک آنک بادانش و بخردیست

نگه کرد منذر بدو خیره ماند

به زیر لبان نام یزدان بخواند

فرستاد هم در زمان رهنمون

سوی شورستان سرکشی بر هیون

سه موبد نگه کرد فرهنگ جوی

که در شورستان بودشان آب‌روی

یکی تا دبیری بیاموزدش

دل از تیرگیها بیفروزدش

دگر آنک دانستن باز و یوز

بیاموزدش کان بود دلفروز

ودیگر که چوگان و تیر و کمان

همان گردش رزم با بدگمان

چپ و راست پیچان عنان داشتن

به آوردگه باره برگاشتن

چنین موبدان پیش منذر شدند

ز هر دانشی داستانها زدند

تن شاه زاده بدیشان سپرد

فزاینده خود دانشی بود و گرد

چنان گشت بهرام خسرونژاد

که اندر هنر داد مردی بداد

هنر هرچ بگذشت بر گوش اوی

به فرهنگ یازان شدی هوش اوی

چو شد سال آن نامور بر سه شش

دلاور گوی گشت خورشیدفش

به موبد نبودش به چیزی نیاز

به فرهنگ جویان و آن یوز و باز

به آوردگه بر عنان تافتن

برافگندن اسپ و هم تاختن

به منذر چنین گفت کای پاک‌رای

گسی کن هنرمند را باز جای

ازان هر یکی را بسی هدیه داد

ز درگاه منذر برفتند شاد

وزان پس به منذر چنین گفت شاه

که اسپان این نیزه‌داران بخواه

بگو تا بپیچند پیشم عنان

به چشم اندر آرند نوک سنان

بهایی کنند آنچ آید خوشم

درم پیش خواهم بریشان کشم

چنین پاسخ آورد منذر بدوی

که ای پر هنر خسرو نامجوی

گله‌دار اسپان من پیش تست

خداوند او هم به تن خویش تست

گر از تازیان اسپ خواهی خرید

مرا رنج و سختی چه باید کشید

بدو گفت بهرام کای نیک‌نام

به نیکیت بادا همه ساله کام

من اسپ آن گزینم که اندر نشیب

بتازم نه بینم عنان از رکیب

چو با تگ چنان پایدارش کنم

به نوروز با باد یارش کنم

وگر آزموده نباشد ستور

نشاید به تندی برو کرد زور

بنه عمان بفرمود منذر که رو

فسیله گزین از گله‌دار نو

همه دشت پیش سواران بگرد

نگر تا کجا یابی اسپ نبرد

بشد تیز نعمان صد اسپ آورید

ز اسپان جنگی بسی برگزید

چو بهرام دید آن بیامد به دشت

چپ و راست پیچید و چندی بگشت

هر اسپی که با باد همبر بدی

همه زیر بهرام بی‌پر شدی

برین‌گونه تا برگزید اشقری

یکی بادپایی گشاده‌بری

هم از داغ دیگر کمیتی به رنگ

تو گفتی ز دریا برآمد نهنگ

همی آتش افروخت از نعل اوی

همی خون چکید از بر لعل اوی

بها داد منذر چو بود ارزشان

که در بیشهٔ کوفه بد مرزشان

بپذرفت بهرام زو آن دو اسپ

فروزنده بر سان آذر گشسپ

همی داشتش چون یکی تازه سیب

که از باد ناید بروبر نهیب

به منذر چنین گفت روزی جوان

که ای مرد باهنگ و روشن‌روان

چنین بی‌بهانه همی داریم

زمانی به تیمار نگذاریم

همی هرک بینی تو اندر جهان

دلی نیست اندر جهان بی‌نهان

ز اندوه باشد رخ مرد زرد

به رامش فزاید تن زادمرد

برین‌بر یکی خوبی افزای پس

که باشد ز هر درد فریادرس

اگر تاجدارست اگر پهلوان

به زن گیرد آرام مرد جوان

همان زو بود دین یزدان به پای

جوان را به نیکی بود رهنمای

کنیزک بفرمای تا پنج و شش

بیارند با زیب و خورشیدفش

مگر زان یکی دو گزین آیدم

هم اندیشهٔ آفرین آیدم

مگر نیز فرزند بینم یکی

که آرام دل باشدم اندکی

جهاندار خشنود باشد ز من

ستوده بمانم به هر انجمن

چو بشنید منذر ز خسرو سخن

برو آفرین کرد مرد کهن

بفرمود تا سعد گوینده تفت

سوی کلبهٔ مرد نخاس رفت

بیاورد رومی کنیزک چهل

همه از در کام و آرام دل

دو بگزید بهرام زان گلرخان

که در پوستشان عاج بود استخوان

به بالا به کردار سرو سهی

همه کام و زیبایی و فرهی

ازان دو ستاره یکی چنگ‌زن

دگر لاله رخ چون سهیل یمن

به بالا چون سرو و به گیسو کمند

بها داد منذر چو آمد پسند

بخندید بهرام و کرد آفرین

رخش گشت همچون بدخشان نگین

جز از گوی و میدان نبودیش کار

گهی زخم چوگان و گاهی شکار

چنان بد که یک روز بی‌انجمن

به نخچیرگه رفت با چنگ زن

کجا نام آن رومی آزاده بود

که رنگ رخانش به می داده بود

به پشت هیون چمان برنشست

ابا سرو آزاده چنگی به دست

دلارام او بود و هم کام اوی

همیشه به لب داشتی نام اوی

به روز شکارش هیون خواستی

که پشتش به دیبا بیاراستی

فروهشته زو چار بودی رکیب

همی تاختی در فراز و نشیب

رکابش دو زرین دو سیمین بدی

همان هر یکی گوهر آگین بدی

همان زیر ترکش کمان مهره داشت

دلاور ز هر دانشی بهره داشت

به پیش اندر آمدش آهو دو جفت

جوانمرد خندان به آزاده گفت

که ای ماه من چون کمان را به زه

برآرم به شست اندر آرم گره

کدام آهو افگنده خواهی به تیر

که ماده جوانست و همتاش پیر

بدو گفت آزاده کای شیرمرد

به آهو نجویند مردان نبرد

تو آن ماده را نر گردان به تیر

شود ماده از تیر تو نر پیر

ازان پس هیون را برانگیز تیز

چو آهو ز چنگ تو گیرد گریز

کمان مهره انداز تا گوش خویش

نهد هم‌چنان خوار بر دوش خویش

هم‌انگه ز مهره بخاردش گوش

بی‌آزار پایش برآرد به دوش

به پیکان سر و پای و گوشش بدوز

چو خواهی که خوانمت گیتی فروز

کمان را به زه کرد بهرام گور

برانگیخت از دشت آرام شور

دو پیکان به ترکش یکی تیر داشت

به دشت اندر از بهر نخچیر داشت

هم‌انگه چو آهو شد اندر گریز

سپهبد سروهای آن نره تیز

به تیر دو پیکان ز سر برگرفت

کنیزک بدو ماند اندر شگفت

هم‌اندر زمان نر چون ماده گشت

سرش زان سروی سیه ساده گشت

همان در سروگاه ماده دو تیر

بزد همچنان مرد نخچیرگیر

دو پیکان به جای سرو در سرش

به خون اندرون لعل گشته برش

هیون را سوی جفت دیگر بتاخت

به خم کمان مهره در مهره ساخت

به گوش یکی آهو اندر فکند

پسند آمد و بود جای پسند

بخارید گوش آهو اندر زمان

به تیر اندر آورد جادو کمان

سر و گوش و پایش به پیکان بدوخت

بدان آهو آزاده را دل بسوخت

بزد دست بهرام و او را ز زین

نگونسار برزد به روی زمین

هیون از بر ماه‌چهره براند

برو دست و چنگش به خون درفشاند

چنین گفت کای بی‌خرد چنگ‌زن

چه بایست جستن به من برشکن

اگر کند بودی گشاد برم

ازین زخم ننگی شدی گوهرم

چو او زیر پای هیون در سپرد

به نخچیر زان پس کنیزک نبرد

دگر هفته با لشکری سرفراز

به نخچیرگه رفت با یوز و باز

برابر ز کوهی یکی شیر دید

کجا پشت گوری همی بر درید

برآورد زاغ سیه را بزه

به تندی به شست سه‌پر زد گره

دل گور بردوخت با پشت شیر

پر از خون هژبر از بر و گور زیر

چو او گور و شیر دلاور بکشت

به ایوان خرامید تیغی به مشت

دگر هفته نعمان و منذر به راه

همی رفت با او به نخچیرگاه

بسی نامور برده از تازیان

کزیشان بدی راه سود و زیان

همی خواست منذر که بهرام گور

بدیشان نماید سواری و زور

شترمرغ دیدند جایی گله

دوان هر یکی چون هیونی یله

چو بهرام‌گور آن شترمرغ دید

به کردار باد هوا بردمید

کمان را بمالید خندان به چنگ

بزد بر کمر چار تیر خدنگ

یکایک همی راند اندر کمان

بدان تا سرآرد بریشان زمان

همی برشکافید پرشان به تیر

بدین سان زند مرد نخچیرگیر

به یک سوزن این زان فزون‌تر نبود

همان تیر زین تیر برتر نبود

برفت و بدید آنک بد نامدار

به یک موی‌بر بود زخم سوار

همی آفرین خواند منذر بدوی

همان نیزه‌داران پرخاشجوی

بدو گفت منذر که ای شهریار

بتو شادمانم چو گلبن به بار

مبادا که خم آورد ماه تو

وگر سست گردد کمرگاه تو

هم‌انگه چون منذر به ایوان رسید

ز بهرام رایش به کیوان رسید

فراوان مصور بجست از یمن

شدند این سران بر درش انجمن

بفرمود تا زخم او را به تیر

مصور نگاری کند بر حریر

سواری چو بهرام با یال و کفت

بلند اشتری زیر و زخمی شگفت

کمان مهره و شیر و آهو و گور

گشاده بر و چربه دستی به زور

شترمرغ و هامون و آن زخم تیر

ز قیر سیه تازه شد بر حریر

سواری برافگند زی شهریار

فرستاد نزدیک او آن نگار

فرستاده چون شد بر یزدگرد

همه لشکر آمد بران نامه گرد

همه نامداران فروماندند

به بهرام بر آفرین خواندند

وزان پس هنرها چو کردی به کار

همی تاختندی بر شهریار

پدر آرزو کرد بهرام را

چه بهرام خورشید خودکام را

به منذر چنین گفت بهرام شیر

که هرچند مانیم نزد تو دیر

همان آرزوی پدر خیزدم

چو ایمن شوم در برانگیزدم

برآرست منذر چو بایست کار

ز شهر یمن هدیهٔ شهریار

ز اسپان تازی به زرین ستام

ز چیزی که پرمایه بردند نام

ز برد یمانی و تیغ یمن

گر هرچ معدنش بد در عدن

چو نعمان که با شاه همراه بود

به نزدیک او افسر ماه بود

چنین تا به شهر صطخر آمدند

که از شاه‌زاد به فخر آمدند

ازان پس چو آگاهی آمد به شاه

ز فرزند و نعمان تازی به راه

بیامد هم‌انگاه نزد پدر

چو دیدش پدر را برآورد سر

به پیش کیی تخت او سرفراز

بیامد شتابان و بردش نماز

چو بهرام را دید بیدار شاه

بدان فر و آن شاخ و آن گردگاه

شگفتی فروماند از کار اوی

ز بالا و فرهنگ و دیدار اوی

فراوان بپرسید و بنواختش

به نزدیک خود جایگه ساختش

به برزن درون جای نعمان گزید

یکی کاخ بهرام را چون سزید

فرستاد نزدیک او بندگان

چو اندر خور او پرستندگان

شب و روز بهرام پیش پدر

همی از پرستش نخارید سر

چو یک ماه نعمان ببد نزد شاه

همی خواست تا بازگردد به راه

بشب کس فرستاد و او را بخواند

برابرش بر تخت شاهی نشاند

بدو گفت منذر بسی رنج دید

که آزاده بهرام را پرورید

بدین کار پاداش نزد منست

بهار شما اورمزد منست

پسندیدم این رای و فرهنگ اوی

که سوی خرد بینم آهنگ اوی

تو چون دیر ماندی بدین بارگاه

پدر چشم دارد همانا به راه

ز دینار گنجیش پنجه هزار

بدادند با جامهٔ شهریار

ز آخر به سیمین و زرین لگام

ده اسپ گرانمایه بردند نام

ز گستردنیهای زیبنده نیز

ز رنگ و ز بوی و ز هرگونه چیز

ز گنج جهاندار ایران ببرد

یکایک به نعمان منذر سپرد

به شادی در بخشش اندر گشاد

بر اندازه یارانش را هدیه داد

به منذر یکی نامه بنوشت شاه

چنانچون بود در خور پیشگاه

به آزادی از کار فرزند اوی

که شاه یمن گشت پیوند اوی

به پاداش این کار یازم همی

به چونین پسر سرفرازم همی

یکی نامه بنوشت بهرام گور

که کار من ایدر تباهست و شور

نه این بود چشم امیدم به شاه

که زین سان کند سوی کهتر نگاه

نه فرزندم ایدر نه چون چاکری

نه چون کهتری شاددل بر دری

به نعمان بگفت آنچ بودش نهان

ز بد راه و آیین شاه جهان

چو نعمان برفت از در شهریار

بیامد بر منذر نامدار

بدو نامهٔ شاه گیتی بداد

ببوسید منذر به سر بر نهاد

وزان هدیه‌ها شادمانی نمود

بران آفرین آفرین برفزود

وزان پس فرستاده اندر نهفت

ز بهرام چندی به منذر بگفت

پس آن نامه برخواند پیشش دبیر

رخ نامور گشت همچون زریر

هم‌اندر زمان زود پاسخ نوشت

سخنهای با مغز و فرخ نوشت

چنین گفت کای مهتر نامور

نگر سر نپیچی ز راه پدر

به نیک و بد شاه خرسند باش

پرستنده باش و خردمند باش

بدیها به صبر از مهان بگذرد

سر مرد باید که دارد خرد

سپهر روان را چنین است رای

تو با رای او هیچ مفزای پای

دلی را پر از مهر دارد سپهر

دلی پر ز کین و پر آژنگ چهر

جهاندار گیتی چنین آفرید

چنان کو چماند بباید چمید

ازین پس ترا هرچ آید به کار

ز دینار وز گوهر شاهوار

فرستم نگر دل نداری به رنج

نیرزد پراگنده رنج تو گنج

ز دینار گنجی کنون ده هزار

فرستادم اینک ز بهر نثار

پرستار کو رهنمای تو بود

به پرده درون دلگشای تو بود

فرستادم اینک به نزدیک تو

که روشن کند جان تاریک تو

هرانگه که دینار بردی به کار

گرانی مکن هیچ بر شهریار

که دیگر فرستمت بسیار نیز

وزین پادشاهی ز هرگونه چیز

پرستنده باش و ستاینده باش

به کار پرستش فزاینده باش

تو آن خوی بد را ز شاه جهان

جدا کرد نتوانی اندر نهان

فرستاد زان تازیان ده سوار

سخن‌گوی و بینادل و دوستدار

رسیدند نزدیک بهرامشاه

ابا بدره و برده و نیک‌خواه

خردمند بهرام زان شاد شد

همه دردها بر دلش باد شد

وزان پس بدان پند شاه عرب

پرستش بدی کار او روز و شب

چنان بد که یک روز در بزمگاه

همی بود بر پای در پیش شاه

چو شد تیره بر پای خواب آمدش

هم از ایستادن شتاب آمدش

پدر چون بدیدش بهم برده چشم

به تندی یکی بانگ برزد به خشم

به دژخیم فرمود کو را ببر

کزین پس نبیند کلاه و کمر

بدو خانه زندان کن و بازگرد

نزیبد برو گاه و ننگ و نبرد

به ایوان همی بود خسته جگر

ندید اندران سال روی پدر

مگر مهر و نوروز و جشن سده

که او پیش رفتی میان رده

چنان بد که طینوش رومی ز راه

فرستاده آمد به نزدیک شاه

ابا بدره و برده و باژ روم

فرستاد قیصر به آباد بوم

چو آمد شهنشاه بنواختش

سزاوار او جایگه ساختش

فرستاد بهرام زی او پیام

که ای مرد بیدار گسترده کام

ز کهتر به چیزی بیازرد شاه

ازو دور گشتم چنین بی‌گناه

تو خواهش کنی گر ترا بخشدم

مگر بخت پژمرده بدرخشدم

سوی دایگانم فرستد مگر

که منذر مرا به ز مام و پدر

چو طینوش بشنید پیغام اوی

برآورد ازان آرزو کام اوی

دل‌آزار بهرام زان شاد گشت

وزان بند بی‌مایه آزاد گشت

به درویش بخشید بسیار چیز

وزان جایگه رفتن آراست نیز

همه زیردستان خود را بخواند

شب تیره چون باد لشکر براند

به یاران همی گفت یزدان سپاس

که رفتیم و ایمن شدیم از هراس

چو آمد به نزدیک شهر یمن

پذیره شدش کودک و مرد و زن

برفتند نعمان و منذر ز جای

همان نیزه‌داران پاکیزه‌رای

چو منذر ببهرام نزدیک شد

ز گرد سپه روز تاریک شد

پیاده شدند آن دو آزادمرد

همی گفت بهرام تیمار و درد

ز گفتار او چند منذر گریست

بپرسید گفت اختر شاه چیست

بدو گفت بهرام کو خود مباد

که گیرد ز شوم اخترش نیز یاد

که هر کو نیاید به راه خرد

ز کردار ترسم که کیفر برد

فرود آوریدش هم‌انجا که بود

بران نیکوی نیکویها فزود

بجز بزم و میدان نبودیش کار

وگر بخشش و کوشش کارزار

وزان پس غم و شادی یزدگرد

چنان گشت بر پور چون باد ارد

برین نیز چندی زمان برگذشت

به ایران پدر پور فرخ به دشت

ز شاهی پراندیشه شد یزدگرد

ز هر کشوری موبدان کرد گرد

به اخترشناسان بفرمود شاه

که تا کردهر یک به اختر نگاه

که تا کی بود در جهان مرگ اوی

کجا تیره گردد سر و ترگ اوی

چه باشد کجا باشد آن روزگار

که پژمرده گردد گل شهریار

ستاره‌شمر گفت کاین خود مباد

که شاه جهان گیرد از مرگ یاد

چو بخت شهنشاه بدرو شود

از ایدر سوی چشمهٔ سو شود

فراز آورد لشکر و بوق و کوس

به شادی نظاره شود سوی طوس

بر آن جایگه بر بود هوش اوی

چو این راز بگذشت بر گوش اوی

ازین دانش ار یادگیری به دست

که این راز در پردهٔ ایزدست

چو بشنید زو شاه سوگند خورد

به خراد برزین و خورشید زرد

که من چشمهٔ سو نبینم به چشم

نه هنگام شادی نه هنگام خشم

برین نیز برگشت گردون سه ماه

زمانه به جوش آمد از خون شاه

چو بیدادگر شد شبان با رمه

بدو بازگردد بدیها همه

ز بینیش بگشاد یک روز خون

پزشک آمد از هر سوی رهنمون

به دارو چو یک هفته بستی پزشک

دگر هفته خون آمدی چون سرشک

بدو گفت موبد که ای شهریار

بگشتی تو از راه پروردگار

تو گفتی که بگریزم از چنگ مرگ

چو باد خزان آمد از شاخ برگ

ترا چاره اینست کز راه شهد

سوی چشمهٔ سو گرایی به مهد

نیایش کنی پیش یزدان پاک

بگردی به زاری بران گرم خاک

بگویی که من بندهٔ ناتوان

زده دام سوگند پیش روان

کنون آمدم تا زمانم کجاست

به پیش تو این داور داد و راست

چو بشنید شاه آن پسند آمدش

همان درد را سودمند آمدش

بیاورد سیصد عماری و مهد

گذر کرد بر سوی دریای شهر

شب و روز بودی به مهد اندرون

ز بینیش گه‌گه همی رفت خون

چو نزدیکی چشمهٔ سو رسید

برون آمد از مهد و دریا بدید

ازان آب لختی به سر بر نهاد

ز یزدان نیکی دهش کرد یاد

زمانی نیامد ز بینیش خون

بخورد و بیاسود با رهنمون

منی کرد و گفت اینت آیین و رای

نشستن چه بایست چندین به جای

چو گردنکشی کرد شاه رمه

که از خویشتن دید نیکی همه

ز دریا برآمد یکی اسپ خنگ

سرین گرد چون گور و کوتاه لنگ

دوان و چو شیر ژیان پر ز خشم

بلند و سیه‌خایه و زاغ چشم

کشان دم در پای با یال و بش

سیه سم و کفک‌افگن و شیرکش

چنین گفت با مهتران یزدگرد

که این را سپاه اندر آرید گرد

بشد گرد چوپان و ده کره‌تاز

یکی زین و پیچان کمند دراز

چه دانست راز جهاندار شاه

که آوردی این اژدها را به راه

فروماند چوپان و لشکر همه

برآشفت ازان شهریار رمه

هم‌انگاه برداشت زین و لگام

به نزدیک آن اسپ شد شادکام

چنان رام شد خنگ بر جای خویش

که ننهاد دست از پس و پای پیش

ز شاه جهاندار بستد لگام

به زین بر نهادن همان گشت رام

چو زین بر نهادش برآهخت تنگ

نجنبید بر جای تازان نهنگ

پس پای او شد که بنددش دم

خروشان شد آن بارهٔ سنگ سم

بغرید و یک جفته زد بر برش

به خاک اندر آمد سر و افسرش

ز خاک آمد و خاک شد یزدگرد

چه جویی تو زین بر شده هفت‌گرد

چو از گردش او نیابی رها

پرستیدن او نیارد بها

به یزدان گرای و بدو کن پناه

خداوند گردنده خورشید ماه

چو او کشته شد اسپ آبی چوگرد

بیامد بران چشمهٔ لاژورد

به آب اندرون شد تنش ناپدید

کس اندر جهان این شگفتی ندید

ز لشکر خروشی برآمد چو کوس

که شاها زمان آوریدت به طوس

همه جامه‌ها را بکردند چاک

همی ریختند از بر یال و خاک

ازان پس بکافید موبد برش

میان تهیگاه و مغز سرش

بیاگند یکسر به کافور و مشک

به دیبا تنش را بکردند خشک

به تابوت زرین و در مهد ساج

سوی پارس شد آن خداوند تاج

چنین است رسم سرای بلند

چو آرام یابی بترس از گزند

تو رامی و با تو جهان رام نیست

چو نام خورده آید به از جام نیست

پرستیدن دین بهست از گناه

چو باشد کسی را بدین پایگاه

چو در دخمه شد شهریار جهان

ز ایران برفتند گریان مهان

کنارنگ با موبد و پهلوان

هشیوار دستور روشن‌روان

همه پاک در پارس گرد آمدند

بر دخمه یزدگرد آمدند

چو گستهم کو پیل کشتی بر اسپ

دگر قارن گرد پور گشسپ

چو میلاد و چون پارس مرزبان

چو پیروز اسپ‌افگن از گرزبان

دگر هرک بودند ز ایران مهان

بزرگان و کنداوران جهان

کجا خوارشان داشتی یزدگرد

همه آمدند اندران شهرگرد

چنین گفت گویا گشسپ دبیر

که ای نامداران برنا و پیر

جهاندارمان تا جهان آفرید

کسی زین نشان شهریاری ندید

که جز کشتن و خواری و درد و رنج

بیاگندن از چیز درویش گنج

ازین شاه ناپاک‌تر کس ندید

نه از نامداران پیشین شنید

نخواهیم بر تخت زین تخمه‌کس

ز خاکش به یزدان پناهیم و بس

سرافراز بهرام فرزند اوست

ز مغز و دل و رای پیوند اوست

ز منذر گشاید سخن سربسر

نخواهیم بر تخت بیدادگر

بخوردند سوگندهای گران

هرانکس که بودند ایرانیان

کزین تخمه کس را به شاهنشهی

نخواهیم با تاج و تخت مهی

برین برنهادند و برخاستند

همی شهریاری دگر خواستند

چو آگاهی مرگ شاه جهان

پراگنده شد در میان مهان

الان شاه و چون پارس پهلوسیاه

چو بیورد و شگنان زرین کلاه

همی هریکی گفت شاهی مراست

هم از خاک تا برج ماهی مراست

جهانی پرآشوب شد سر به سر

چو از تخت گم شد سر تاجور

به ایران رد و موبد و پهلوان

هرانکس که بودند روشن‌روان

بدین کار در پارس گرد آمدند

بسی زین نشان داستانها زدند

که این تاج شاهی سزاوار کیست

ببینید تا از در کار کیست

بجویید بخشنده‌ای دادگر

که بندد برین تخت زرین کمر

که آشوب بنشاند از روزگار

جهان مرغزاریست بی‌شهریار

یکی مرد بد پیر خسرو به نام

جوانمرد و روشن‌دل و شادکام

هم از تخمه سرفرازان بد اوی

به مرز اندر از بی‌نیازان بد اوی

سپردند گردان بدو تاج و گاه

برو انجمن شد ز هر سو سپاه

پس آگاهی آمد به بهرام گور

که از چرخ شد تخت را آب شور

پدرت آن سرافراز شاهان بمرد

به مرد و همه نام شاهی ببرد

یکی مرد بر گاه بنشاندند

به شاهی همی خسروش خواندند

بخوردند سوگند یکسر سپاه

کزان تخمه هرگز نخواهیم شاه

که بهرام فرزند او همچو اوست

از آب پدر یافت او مغز و پوست

چو بشنید بهرام رخ را بکند

ز مرگ پدر شد دلش مستمند

برآمد دو هفته ز شهر یمن

خروشیدن کودک و مرد و زن

چو یک ماه بنشست با سوک شاه

سر ماه نو را بیاراست گاه

برفتند نعمان و منذر بهم

همه تازیان یمن بیش و کم

همه زار و با شاه گریان شدند

ابی آتش از درد بریان شدند

زبان برگشادند زان پس ز بند

که ای پرهنر شهریار بلند

همه در جهان خاک را آمدیم

نه جویای تریاک را آمدیم

بمیرد کسی کو ز مادر بزاد

زهش چون ستم بینم و مرگ داد

به منذر چنین گفت بهرام گور

که اکنون چو شد روز ما تار و تور

ازین تخمه گر نام شاهنشهی

گسسته شود بگسلد فرهی

ز دشت سواران برآرند خاک

شود جای بر تازیان بر مغاک

پراندیشه باشید و یاری کنید

به مرگ پدر سوگواری کنید

ز بهرام بشنید منذر سخن

به مردی یکی پاسخ افگند بن

چنین گفت کاین روزگار منست

برین دشت روز شکار منست

تو بر تخت بنشین و نظاره باش

همه ساله با تاج و با یاره باش

همه نامداران برین هم‌سخن

که نعمان و منذر فگندند بن

ز پیش جهانجوی برخاستند

همه تاختن را بیاراستند

بفرمود منذر به نعمان که رو

یکی لشکری ساز شیران نو

ز شیبان و از قیسیان ده هزار

فرازآر گرد از در کارزار

من ایرانیان را نمایم که شاه

کدامست با تاج و گنج و سپاه

بیاورد نعمان سپاهی گران

همه تیغ‌داران و نیزه‌وران

بفرمود تا تاختنها برند

همه روی کشور به پی بسپرند

ره شورستان تا در طیسفون

زمین خیره شد زیر نعل اندرون

زن و کودک و مرد بردند اسیر

کس آن رنجها را نبد دستگیر

پر از غارت و سوختن شد جهان

چو بیکار شد تخت شاهنشهان

پس آگاهی آمد به روم و به چین

به ترک و به هند و به مکران زمین

که شد تخت ایران ز خسرو تهی

کسی نیست زیبای شاهنشهی

همه تاختن را بیاراستند

به بیدادی از جای برخاستند

چو از تخم شاهنشهان کس نبود

که یارست تخت کیی را بسود

به ایران همی هرکسی دست آخت

به شاهنشهی تیز گردن فراخت

چو ایرانیان آگهی یافتند

یکایک سوی چاره بشتافتند

چو گشتند زان رنج یکسر ستوه

نشستند یک با دگر همگروه

که این کار ز اندازه اندر گذشت

ز روم و ز هند و سواران دشت

یکی چاره باید کنون ساختن

دل و جان ازین کار پرداختن

بجستند موبد فرستاده‌ای

سخن‌گوی و بینادل آزاده‌ای

کجا نام آن گو جوانوی بود

دبیری بزرگ و سخن‌گوی بود

بدان تا به نزدیک منذر شود

سخن گوید و گفت او بشنود

به منذر بگوید که ای سرفراز

جهان را به نام تو بادا نیاز

نگهدار ایران نیران توی

به هر جای پشت دلیران توی

چو این تخت بی‌شاه و بی‌تاج شد

ز خون مرز چون پر دراج شد

تو گفتیم باشی خداوند مرز

که این مرز را از تو دیدیم ارز

کنون غارت از تست و خون ریختن

به هر جای تاراج و آویختن

نبودی ازین پیش تو بدکنش

ز نفرین بترسیدی و سرزنش

نگه کن بدین تا پسند آیدت

به پیران سر این سودمند آیدت

جز از تو زبر داوری دیگرست

کز اندیشهٔ برتران برترست

بگوید فرستاده چیزی که دید

سخن نیز کز کاردانان شنید

جوانوی دانا ز پیش سران

بیامد سوی دشت نیزه‌وران

به منذر سخن گفت و نامه بداد

سخنهای ایرانیان کرد یاد

سخنهایش بشنید شاه عرب

به پاسخ برو هیچ نگشاد لب

چنین گفت کای دانشی چاره‌جوی

سخن زین نشان با شهنشاه گوی

بگوی این که گفتی به بهرامشاه

چو پاسخ بجویی نمایدت راه

فرستاد با او یکی نامدار

جوانوی شد تا در شهریار

چو بهرام را دید داننده مرد

برو آفریننده را یاد کرد

ازان برز و بالا و آن یال و کفت

فروماند بینادل اندر شگفت

همی می چکد گویی از روی اوی

همی بوی مشک آید از موی اوی

سخن‌گوی بی‌فر و بی‌هوش گشت

پیامش سراسر فراموش گشت

بدانست بهرام کو خیره شد

ز دیدار چشم و دلش تیره شد

بپرسید بسیار و بنواختش

به خوبی بر تخت بنشاختش

چو گستاخ شد زو بپرسید شاه

کز ایران چرا رنجه گشتی به راه

فرستاد با او یکی پرخرد

که او را به نزدیک منذر برد

بگوید که آن نامه پاسخ نویس

به پاسخ سخنهای فرخ نویس

وزان پس نگر تا چه دارد پیام

ازو بشنود پاسخ او تمام

بیامد جوانو سخنها بگفت

رخ منذر از رای او برشکفت

چو بشنید زان مرد بنا سخن

مر آن نامه را پاسخ افگند بن

جوانوی را گفت کای پرخرد

هرانکس که بد کرد کیفر برد

شنیدم همه هرچ دادی پیام

وزان نامداران که کردی سلام

چنین گوی کاین بد که کرد از نخست

که بیهوده پیکار بایست جست

شهنشاه بهرام گور ایدرست

که با فر و برزست و با لشکرست

ز سوراخ چون مار بیرون کشید

همی دامن خویش در خون کشید

گر ایدونک من بودمی رای زن

به ایرانیان بر نبودی شکن

جوانوی روی شهنشاه دید

وزو نیز چندی سخنها شنید

بپرسید تا شاید او تخت را

بزرگی و پیروزی و بخت را

ز منذر چو بشنید زان‌سان سخن

یکی روشن اندیشه افگند بن

چنین داد پاسخ که ای سرفراز

به دانایی از هرکسی بی‌نیاز

از ایرانیان گر خرد گشته شد

فراوان از آزادگان کشته شد

کنون من یکی نامجویم کهن

اگر بشنوی تا بگویم سخن

ترا با شهنشاه بهرام گور

خرامید باید ابی جنگ و شور

به ایران زمین در ابا یوز و باز

چنانچون بود شاه گردن‌فراز

شنیدن سخنهای ایرانیان

همانا ز جنبش نباید زیان

بگویی تو نیز آنچ اندرخورد

خردمندی و دوری از بی‌خرد

ز رای بدان دور داری منش

بپیچی ز بیغاره و سرزنش

چو بشنید منذر ورا هدیه داد

کسی کردش از شهر آباد شاد

خود و شاه بهرام با رای‌زن

نشستند و گفتند بی‌انجمن

سخنشان بران راست شد کز یمن

به ایران خرامند با انجمن

گزین کرد از تازیان سی هزار

همه نیزه‌داران خنجرگزار

به دینارشان یکسر آباد کرد

سر نامداران پر از باد کرد

چو آگاهی این به ایران رسید

جوانوی نزد دلیران رسید

بزرگان ازان کار غمگین شدند

بر آذر پاک برزین شدند

ز یزدان همی خواستند آنک رزم

مگر باز گردد به شادی و بزم

چو منذر به نزدیک جهرم رسید

برآن دشت بی‌آب لشکر کشید

سراپرده زد راد بهرامشاه

به گرد اندر آمد ز هر سو سپاه

به منذر چنین گفت کای رای‌زن

به جهرم رسیدی ز شهر یمن

کنون جنگ سازیم گر گفت‌وگوی

چو لشکر به روی اندر آورد روی

بدو گفت منذر مهان را بخوان

چو آیند پیشت بیارای خوان

سخن گوی و بشنو ازیشان سخن

کسی تیز گردد تو تیزی مکن

بخوانیم تا چیستشان در نهان

کرا خواند خواهند شاه جهان

چو دانسته شد چارهٔ آن کنیم

گر آسان بود کینه پنهان کنیم

ور ایدون کجا کین و جنگ آورند

بپیچند و خوی پلنگ آورند

من این دشت جهرم چو دریا کنم

ز خورشید تابان ثریا کنم

بر آنم که بینند چهر ترا

چنین برز و بالا و مهر ترا

خردمندی و رای و فرهنگ تو

شکیبایی و دانش و سنگ تو

نخواهند جز تو کسی تخت را

کله را و زیبایی بخت را

ور ایدونک گم کرده دارند راه

بخواهند بردن همی از تو گاه

من و این سواران و شمشیر تیز

برانگیزم اندر جهان رستخیز

ببینی بروهای پرچین من

فدای تو بادا تن و دین من

چو بینند بی‌مر سپاه مرا

همان رسم و آیین و راه مرا

همین پادشاهی که میراث تست

پدر بر پدر کرد شاید درست

سه دیگر که خون ریختن کار ماست

همان ایزد دادگر یار ماست

کسی را جز از تو نخواهند شاه

که زیبای تاجی و زیبای گاه

ز منذر چو شاه این سخنها شنید

بخندید و شادان دلش بردمید

چو خورشید برزد سر از تیغ کوه

ردان و بزرگان ایران گروه

پذیره شدن را بیاراستند

یکی دانشی انجمن خواستند

نهادند بهرام را تخت عاج

به سر بر نهاده بهاگیر تاج

نشستی به آیین شاهنشهان

بیاراست کو بود شاه جهان

ز یک دست بهرام منذر نشست

دگر دست نعمان و تیغی به دست

همان گرد بر گرد پرده‌سرای

ستاده بزرگان تازی به پای

از ایرانیان آنک بد پاک‌رای

بیامد به دهلیز پرده‌سرای

بفرمود تا پرده برداشتند

ز درشان به آواز بگذاشتند

به شاه جهان آفرین خواندند

به مژگان همی خون برافشاندند

رسیدند نزدیک بهرامشاه

بدیدند زیبا یکی تاج و گاه

به آواز گفتند انوشه بدی

همیشه ز تو دور دست بدی

شهنشاه پرسید و بنواختشان

به اندازه بر پایگه ساختشان

چنین گفت بهرام کای مهتران

جهاندیده و سالخورده سران

پدر بر پدر پادشاهی مراست

چرا بخشش اکنون برای شماست

به آواز گفتند ایرانیان

که ما را شکیبا مکن بر زیان

نخواهیم یکسر به شاهی ترا

بر و بوم ما را سپاهی ترا

کزین تخمه پرداغ و دودیم و درد

شب و روز با پیچش و باد سرد

چنین گفت بهرام کری رواست

هوا بر دل هرکسی پادشاست

مرا گر نخواهید بی‌رای من

چرا کس نشانید بر جای من

چنین گفت موبد که از راه داد

نه خسرو گریزد نه کهتر نژاد

تو از ما یکی باش و شاهی گزین

که خوانند هرکس برو آفرین

سه روز اندران کار شد روزگار

که جویند ز ایران یکی شهریار

نوشتند پس نام صد نامور

فروزندهٔ تاج و تخت و کمر

ازان صد یکی نام بهرام بود

که در پادشاهی دلارام بود

ازین صد به پنجاه بازآمدند

پر از چاره و پرنیاز آمدند

ز پنجاه بهرام بود از نخست

اگر جست پای پدر گر نجست

ز پنجاه بازآوریدند سی

ز ایرانی و رومی و پارسی

ز سی نیز بهرام بد پیش رو

که هم تاجور بود و هم شیر نو

ز سی کرد داننده موبد چهار

وزین چار بهرام بد شهریار

چو تنگ اندرآمد ز شاهی سخن

ز ایرانیان هرک او بد کهن

نخواهیم گفتند بهرام را

دلیر و سبکسار و خودکام را

خروشی برآمد میان سران

دل هرکسی تیز گشت اندران

چنین گفت منذر به ایرانیان

که خواهم که دانم به سود و زیان

کزین سال ناخورده شاه جوان

چرایید پر درد و تیره‌روان

بزرگان به پاسخ بیاراستند

بسی خسته دل پارسی خواستند

ز ایران کرا خسته بد یزدگرد

یکایک بران دشت کردند گرد

بریده یکی را دو دست و دو پای

یکی مانده بر جای و جانش به جای

یکی را دو دست و دو گوش و زبان

بریده شده چون تن بی‌روان

یکی را ز تن دور کرده دو کفت

ازان مردمان ماند منذر شگفت

یکی را به مسمار کنده دو چشم

چو منذر بدید آن برآورد خشم

غمی گشت زان کار بهرام سخت

به خاک پدر گفت کای شوربخت

اگر چشم شادیت بر دوختی

روان را به آتش چرا سوختی

جهانجوی منذر به بهرام گفت

که این بد بریشان نباید نهفت

سخنها شنیدی تو پاسخ‌گزار

که تندی نه خوب آید از شهریار

چنین گفت بهرام کای مهتران

جهاندیده و کارکرده سران

همه راست گفتید و زین بترست

پدر را نکوهش کنم در خورست

ازین چاشنی هست نزدیک من

کزان تیره شد رای تاریک من

چو ایوان او بود زندان من

چو بخشایش آورد یزدان من

رهانید طینوشم از دست اوی

بشد خسته کام من از شست اوی

ازان کرده‌ام دست منذر پناه

که هرگز ندیدم نوازش ز شاه

بدان خو مبادا که مردم بود

چو باشد پی مردمی گم بود

سپاسم ز یزدان که دارم خرد

روانم همی از خرد برخورد

ز یزدان همی خواستم تاکنون

که باشد به خوبی مرا رهنمون

که تا هرچ با مردمان کرد شاه

بشوییم ما جان و دل زان گناه

به کام دل زیردستان منم

بر آیین یزدان‌پرستان منم

شبان باشم و زیردستان رمه

تن‌آسانی و داد جویم همه

منش هست و فرهنگ و رای و هنر

ندارد هنر شاه بیدادگر

لئیمی و کژی ز بیچارگیست

به بیدادگر بر بباید گریست

پدر بر پدر پادشاهی مراست

خردمندی و نیکخواهی مراست

ز شاپور بهرام تا اردشیر

همه شهریاران برنا و پیر

پدر بر پدربر نیای منند

به دین و خرد رهنمای منند

ز مادر نبیرهٔ شمیران شهم

ز هر گوهری با خرد همرهم

هنر هم خرد هم بزرگیم هست

سواری و مردی و نیروی دست

کسی را ندارم ز مردان به مرد

به رزم و به بزم و به هر کارکرد

نهفته مرا گنج و آگنده هست

همان نامداران خسروپرست

جهان یکسر آباد دارم به داد

شما یکسر آباد باشید و شاد

هران بوم کز رنج ویران شدست

ز بیدادی شاه ایران شدست

من آباد گردانم آن را به داد

همه زیردستان بمانند شاد

یکی با شما نیز پیمان کنم

زبان را به یزدان گروگان کنم

بیاریم شاهنشهی تخت عاج

برش در میان تنگ بنهیم تاج

ز بیشه دو شیر ژیان آوریم

همان تاج را در میان آوریم

ببندیم شیر ژیان بر دو سوی

کسی را که شاهی کند آرزوی

شود تاج برگیرد از تخت عاج

به سر برنهد نامبردار تاج

به شاهی نشیند میان دو شیر

میان شاه و تاج از بر و تخت زیر

جز او را نخواهیم کس پادشا

اگر دادگر باشد و پارسا

وگر زین که گفتم بتابید یال

گزینید گردنکشی را همال

به جایی که چون من بود پیش رو

سنان سواران بود خار و خو

من و منذر و گرز و شمشیر تیز

ندانند گردان تازی گریز

برآریم گرد از شهنشاهتان

همان از بر و بوم وز گاهتان

کنون آنچ گفتیم پاسخ دهید

بدین داوری رای فرخ نهید

بگفت این و برخاست و در خیمه شد

جهانی ز گفتارش آسیمه شد

به ایران رد و موبدان هرک بود

که گفتار آن شاه دانا شنود

بگفتند کین فره ایزدیست

نه از راه کژی و نابخردیست

نگوید همی یک سخن جز به داد

سزد گر دل از داد داریم شاد

کنون آنک گفت او ز شیر ژیان

یکی تاج و تخت کیی بر میان

گر او را بدرند شیران نر

ز خونش بپرسد ز ما دادگر

چو خود گفت و این رسم بد خود نهاد

همان کز به مرگش نباشیم شاد

ور ایدون کجا تاج بردارد اوی

به فر از فریدون گذر دارد اوی

جز از شهریارش نخوانیم کس

ز گفتارها داد دادیم و بس

گذشت آن شب و بامداد پگاه

بیامد نشست از بر گاه شاه

فرستاد و ایرانیان را بخواند

ز روز گذشته فراوان براند

به آواز گفتند پس موبدان

که هستی تو داناتر از بخردان

به شاهنشهی در چه پیش آوری

چو گیری بلندی و کنداوری

چه پیش آری از داد و از راستی

کزان گم شود کژی و کاستی

چنین داد پاسخ به فرزانگان

بدان نامداران و مردانگان

که بخشش بیفزایم از گفت‌وگوی

بکاهم ز بیدادی و جست و جوی

کسی را کجا پادشاهی سزاست

زمین را بدیشان ببخشیم راست

جهان را بدارم به رای و به داد

چو ایمنی کنم باشم از داد شاد

کسی را که درویش باشد به نیز

ز گنج نهاده ببخشیم چیز

گنه کرده را پند پیش آوریم

چو دیگر کند بند پیش آوریم

سپه را به هنگام روزی دهیم

خردمند را دلفروزی دهیم

همان راست داریم دل با زبان

ز کژی و تاری بپیچم روان

کسی کو بمیرد نباشدش خویش

وزو چیز ماند ز اندازه بیش

به دوریش بخشم نیارم به گنج

نبندم دل اندر سرای سپنج

همه رای با کاردانان زنیم

به تدبیر پشت هوا بشکنیم

ز دستور پرسیم یکسر سخن

چو کاری نو افگند خواهم ز بن

کسی کو همی داد خواهد ز من

نجویم پراگندن انجمن

دهم داد آنکس که او داد خواست

به چیزی نرانم سخن جز به راست

مکافات سازم بدان را به بد

چنان کز ره شهریاران سزد

برین پاک یزدان گوای منست

خرد بر زبان رهنمای منست

همان موبد و موبد موبدان

پسندیده و کاردیده ردان

برین کار یک سال گر بگذرد

نپیچم ز گفتار جان و خرد

ز میراث بیزارم و تاج و تخت

ازان پس نشینم بر شوربخت

چو پاسخ شنیدند آن بخردان

بزرگان و بیداردل موبدان

ز گفت گذشته پشیمان شدند

گنه کارگان سوی درمان شدند

به آواز گفتند یک با دگر

که شاهی بود زین سزاوارتر

به مردی و گفتار و رای و نژاد

ازین پاک‌تر در جهان کس نزاد

ز داد آفریدست ایزد ورا

مبادا که کاری رسد بد ورا

به گفتار اگر هیچ تاب آوریم

خرد را همی سر به خواب آوریم

همه نیکویها بیابیم ازوی

به خورد و به داد اندر آریم روی

بدین برز بالا و این شاخ و یال

به گیتی کسی نیست او را همال

پس پشت او لشکر تازیان

چو منذرش یاور به سود و زیان

اگر خود بگیرد سر گاه خویش

به گیتی که باشد ز بهرام بیش

ازان پس ز ایرانیانش چه باک

چه ما پیش او در چه یک مشت خاک

به بهرام گفتند کای فرمند

به شاهی توی جان ما را پسند

ندانست کس در هنرهای تو

به پاکی تن و دانش و رای تو

چو خسرو که بود از نژاد پشین

به شاهی برو خواندند آفرین

همه زیر سوگند و بند وییم

که گوید که اندر گزند وییم

گرو زین سپس شاه ایران بود

همه مرز در چنگ شیران بود

گروهی به بهرام باشند شاد

ز خسرو دگر پاره گیرند یاد

ز داد آن چنان به که پیمان تست

ازان پس جهان زیر فرمان تست

بهانه همان شیر جنگیست و بس

ازین پس بزرگی نجویند کس

بدان گشت بهرام همداستان

که آورد او پیش ازین داستان

چنین بود آیین شاهان داد

که چون نو بدی شاه فرخ‌نژاد

بر او شدی موبد موبدان

ببردی سه بینادل از بخردان

همو شاه بر گاه بنشاندی

بدان تاج بر آفرین خواندی

نهادی به نام کیان بر سرش

بسودی به شادی دو رخ بر برش

ازان پس هرانکس که بردی نثار

به خواهنده دادی همی شهریار

به موبد سپردند پس تاج و تخت

به هامون شد از شهر بیداربخت

دو شیر ژیان داشت گستهم گرد

به زنجیر بسته به موبد سپرد

ببردند شیران جنگی کشان

کشنده شد از بیم چون بیهشان

ببستند بر پایهٔ تخت عاج

نهادند بر گوشهٔ عاج تاج

جهانی نظاره بران تاج و تخت

که تا چون بود کار آن نیک‌بخت

که گر شاه پیروز گردد برین

برو شهریاران کنند آفرین

چو بهرام و خسرو به هامون شدند

بر شیر با دل پر از خون شدند

چو خسرو بدید آن دو شیر ژیان

نهاده یکی افسر اندر میان

بدان موبدان گفت تاج از نخست

مر آن را سزاتر که شاهی بجست

و دیگر که من پیرم و او جوان

به چنگال شیر ژیان ناتوان

بران بد که او پیش‌دستی کند

به برنایی و تن‌درستی کند

بدو گفت بهرام کری رواست

نهانی نداریم گفتار راست

یکی گرزه گاوسر برگرفت

جهانی بدو مانده اندر شگفت

بدو گفت موبد که ای پادشا

خردمند و بادانش و پارسا

همی جنگ شیران که فرمایدت

جز از تاج شاهی چه افزایدت

تو جان از پی پادشاهی مده

خورش بی‌بهانه به ماهی مده

همه بی‌گناهیم و این کار تست

جهان را همه دل به بازار تست

بدو گفت بهرام کای دین‌پژوه

تو زین بی‌گناهی و دیگر گروه

هم‌آورد این نره شیران منم

خریدار جنگ دلیران منم

بدو گفت موبد به یزدان پناه

چو رفتی دلت را بشوی از گناه

چنان کرد کو گفت بهرامشاه

دلش پاک شد توبه کرد از گناه

همی رفت با گرزهٔ گاوروی

چو دیدند شیران پرخاشجوی

یکی زود زنجیر بگسست و بند

بیامد بر شهریار بلند

بزد بر سرش گرز بهرام گرد

ز چشمش همی روشنایی ببرد

بر دیگر آمد بزد بر سرش

فرو ریخت از دیده خون از برش

جهاندار بنشست بر تخت عاج

به سر بر نهاد آن دلفروز تاج

به یزدان پناهید کو بد پناه

نمایندهٔ راه گم کرده راه

بشد خسرو و برد پیشش نماز

چنین گفت کای شاه گردن‌فراز

نشست تو بر گاه فرخنده باد

یلان جهان پیش تو بنده باد

تو شاهی و ما بندگان توایم

به خوبی فزایندگان توایم

بزرگان برو گوهر افشاندند

بران تاج نو آفرین خواندند

ز گیتی برآمد سراسر خروش

در آذر بد این جشن روز سروش

برآمد یکی ابر و شد تیره‌ماه

همی تیر بارید ز ابر سیاه

نه دریا پدید و نه دشت و نه راغ

نبینم همی در هوا پر زاغ

حواصل فشاند هوا هر زمان

چه سازد همی زین بلند آسمان

نماندم نمکسود و هیزم نه جو

نه چیزی پدیدست تا جودرو

بدین تیرگی روز و بیم خراج

زمین گشته از برف چون کوه عاج

همه کارها را سراندر نشیب

مگر دست گیرد حسین قتیب

کنون داستانی بگویم شگفت

کزان برتر اندازه نتوان گرفت

---