جشن چله که عده‌ای آن را جشن یلدا نیز می‌نامند، یکی از کهن‌سال‌ترین مظهر فرهنگی و تمدنی ایران است که از گذشتگان دور تا امروز باقی مانده و میراث مشترک تمام اقوام ایرانی/آریایی است. شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که هزاران سال است در تمام فلات ایران با شکوه و عظمت برگزار می‌شود. در این مقاله به ریشه تاریخی و منشا و خاستگاه این جشن آریایی خواهیم پرداخت.
نام اصلی جشنِ آخرین شبِ پاییز، جشنِ شب چله بود. در دوران ساسانی با فراگیر شدن سواد و استفادهٔ بیشتر از مجموعه‌الفباهای پهلوی، به دلیل برگرفته‌شدنِ این الفباها از الفبای سریانی، بسیاری از واژه‌های سریانی نیز وارد زبان پارسی شد. از جمله واژه یلدا (به معنای تولد) که به جای جشن چله مورد استفاده قرار گرفت.
جشن چله، یک جشن ایرانی قدیمی و مرتبط با آیین مهرپرستی است. ایرانیان باستان به چهل‌روزِ اول زمستان «چلهٔ بزرگ» و به بیست‌روزِ پس از آن «چلهٔ کوچک» می‌گفتند. در این چهل‌روز، سوز و سرما به اوج خود رسیده و در بیست‌روز بعدی نیز با وجود گرم‌تر شدن نسبیِ هوا، اما سرما همچنان ادامه داشت.
پر واضح است در دنیای قدیم که هنوز خبری از وسایل گرمابخش امروزی مثل شوفاژ و بخاری نبود، عبور از زمستان با جمع‌آوری هیزم و استفاده از تنها وسیلهٔ گرمابخش یعنی آتش، کاری بس دشوار بود. همچنین یخ‌زدن آب‌ها، شستشو را بسیار سخت می‌کرد و به طور کلی زمستان برای اجدادِ ما، دورانی بسیار دشوار بود. لذا برای تقویت روحیه در مواجهه با این دوران سخت، در آخرین شب پاییز، جشن شب چله را برگزار و در این جشنِ نمادین، از ایزد مهر (میترا) برای عبور از چلهٔ زمستان، طلب یاری می‌کردند. سفرهٔ شب چله را با میوه‌ها و خوراکی‌های سرخ‌رنگ (زیرا سرخ، رنگی گرمابخش و نماد آتش بود) همچون انار و هندوانه و سیب و سنجد می‌آراستند و به شادی و رقص پرداخته، از ایزد مهر تن‌درستی طلب می‌کردند.
این جشن یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی و یادگار نیاکان ماست که طی هزاران‌سال با کمترین تغییر، خود را تا به امروز رسانیده است. ما نیز به پیروی از نیاکان‌مان، این سنت نیکوی ایرانی را حفظ کرده و آن را پاس می‌داریم.
شب چله بر شما خجسته باد 🍉
بهمن انصاری
نویسنده کتاب «اساطیر ایرانی»
صحبت‌های استاد فریدون جنیدی پیرامون جشن چله
