دودمان سامانی از نجبا و دهقانان بازمانده از دوره ساسانیان بودند که در ماورالنهر می‌زیستند و در خلال سال‌های ۲۶۱ تا ۳۹۵ هجری دولتی نیمه‌مستقل را در سرزمین‌های ایرانی آسیای میانه پی‌ریزی کردند. سامانیان در اوج قدرت بر همه خراسان، هیرکان، مکران، سیستان، خوارزم و کرمان فرمانروایی کردند. جد اعلای سامانیان، "سامان خدا" نام داشت (احتمالا این یک لقب بود نه یک نام) که نژاد خود را از "بهرام چوبینه اشکانی" می‌دانست. در دوران فرمانروایی سامانیان، زبان فارسی، توانست زبان عربی را کنار زده، دگرباره رشد کرده و به بالندگی و شکوفایی رسید.
با نابودی طاهریان که حاکم خراسان بودند، سامانیان به قدرت رسیدند و به زودی تمام نواحی فرارود و خراسان را تحت فرمانروایی خود درآوردند. بنیانگذار این سلسله "امیرنصرسامانی" بود که با سه واسطه به سامان خدا می‌رسید. نصر، برادرش "امیراسماعیل‌سامانی" را به حکومت شهر ایرانی بخارا گماشت. اما مدتی بعد، میان اسماعیل و نصر کشمکشی روی داد که با پیروزی اسماعیل به پایان رسید و از این پس او به عنوان امیر سامانیان قرار گرفت. با این اسماعیل با وجود کامیابی در این جنگ، رفتار بزرگوارانه‌ای با برادر بزرگ‌تر خود داشت و حتی پس از نبرد با پیاده شدن از اسب بر پای نصر بوسه زد و البته زمامداری سمرقند را به نصر سپرد.
مهمترین اقدام اسماعیل در آغاز کار، پیروزی بر "عمرولیث‌صفاری" بود. پس از مرگ "یعقوب‌لیث‌صفاری" که آهنگ گشودن بغداد و استقلال ایران را داشت اما با مرگ زودهنگام از این مهم بازماند، برادرش عمرو فرماندهی سیستان را برعهده گرفت اما جسارت یعقوب را نداشت و با خلیفه از در دوستی درآمد. خلیفه نیز تمام خراسان را -که در دست سامانیان بود- به او بخشید. این بخشش پر نیرنگ خلیفه آغاز جنگی میان صفاریان و سامانیان بود که با پیروزی سامانیان به پایان رسید. اسماعیل اما پس از پیروزی در این کارزار، با بزرگواری، تمام اسرای صفاری را آزاد کرد و از جان عمرولیث نیز گذشت.
امیراسماعیل سامانی علاقه زیادی به گسترش زبان فارسی داشت. او بدون آن‌که با اندیشه بغداد و لشگرکشی به آن حدود خود را درگیر بازی نظامی کند، در فرارود ماند و با حفظ آرامش به احیای زبان فارسی و فرهنگ ایرانی همت گماشت. رودکی در این زمان و در این منطقه به عنوان نخستین شعر فارسی‌زبان پس از اسلام، رشد کرد.
به هر روی با مرگ اسماعیل‌سامانی پسرش احمد‌بن‌اسماعیل بر تخت سلطنت جلوس کرد. پس از او پسرش نصر‌بن‌احمد و سپس نوادگانش نوح‌بن‌نصر، عبدالملک‌بن‌نوح، منصور‌بن‌نوح، نوح‌بن‌منصور، و سپس سه پسر نوح یعنی منصوردوم، عبادلملک دوم و منتصر به امیری سامانیان رسیدند. منتصر آخرین امیر این سلسله بود.
نویسنده: بهمن انصاری
آرامگاه امیراسماعیل‌سامانی در شهر بخارا
