کتاب جنبش مزدک و مزدکیان اثری است به قلم پرویز شهریاری که در سال‌های دور منتشر شده است. این کتاب چاپ سال ۱۳۲۷ خورشیدی بوده و از کهن‌ترین آثار در زمینه شناخت مزدک بامدادان و جنبش اوست.
معرفی کتاب جنبش مزدک و مزدکیان
تاریخ ایران پیش از اسلام سرشار از جنبش‌های فکری، دینی و اجتماعی است که هرکدام بازتابی از تضادهای طبقاتی، بحران‌های اقتصادی و تحولات فکری دوران خود بوده‌اند.
یکی از مهم‌ترین این جنبش‌ها، جنبش مزدک است که در اواخر دوره ساسانی و در دوران سلطنت قباد اول (Kavadh I) شکل گرفت. این جنبش نه‌تنها از نظر اجتماعی و اقتصادی اهمیت دارد، بلکه از دیدگاه فلسفی و دینی نیز یکی از نخستین تلاش‌های جدی برای اصلاح جامعه و برقراری عدالت اجتماعی در تاریخ ایران به شمار می‌رود.
زمینه تاریخی و اجتماعی دوران ساسانی
در قرن پنجم میلادی، امپراتوری ساسانی که از قرن سوم میلادی قدرت گرفته بود، به یکی از قدرت‌های بزرگ جهان تبدیل شد. با این حال، در درون جامعه، شکاف‌های طبقاتی عمیق، فقر گسترده، و تمرکز ثروت در دست اشراف، روحانیان و زمین‌داران بزرگ، موجب نارضایتی شدید مردم شد.
ساختار اجتماعی ایران در آن زمان به شدت طبقاتی بود. جامعه از چند طبقه اصلی تشکیل می‌شد:
- شاه و خاندان سلطنتی،
- روحانیان زرتشتی (موبدان و هیربدان) که نفوذ فراوانی در سیاست و اقتصاد داشتند،
- اشراف و بزرگان که مالک زمین‌ها و منابع کشور بودند،
- سپاهیان و کارمندان دولت،
- پیشه‌وران، دهقانان و بردگان که اکثریت جمعیت را تشکیل می‌دادند.
طبقات پایین جامعه تقریباً هیچ حقی در مالکیت زمین یا دسترسی به ثروت نداشتند و مالیات‌های سنگین و بی‌عدالتی گسترده، زندگی‌شان را دشوار کرده بود. در چنین شرایطی، زمینه برای ظهور جنبشی اصلاح‌طلبانه و عدالت‌خواهانه فراهم شد — و مزدک در همین بستر تاریخی ظهور کرد.
زندگی و اندیشه‌های مزدک
مزدک بامدادان (Mazdak son of Bāmdād) یک روحانی زرتشتی و اصلاح‌طلب اجتماعی بود که در حدود اواخر قرن پنجم میلادی ظهور کرد. او از پیروان جنبش پیشین مانی و اندیشه‌های زرتشتی بود، اما دیدگاه‌های تازه‌ای را در زمینه عدالت، برابری و اشتراک‌گرایی مطرح کرد.
به گفته منابع تاریخی مانند طبری، مسعودی، ابن‌بلخی و نظام‌الملک در سیاست‌نامه، مزدک باور داشت که ریشه همه بدبختی‌ها در حرص، طمع و نابرابری است. او استدلال می‌کرد که ثروت و زنان در انحصار طبقه اشراف قرار گرفته‌اند و این انحصار، منشأ دشمنی و جنگ میان مردم است.
مزدک مردم را به اشتراک در اموال و دارایی‌ها فراخواند و پیشنهاد کرد که منابع طبیعی، زمین، و ثروت باید در میان همه مردم به صورت عادلانه تقسیم شود. در واقع، او نوعی سوسیالیسم ابتدایی را هزار و پانصد سال پیش از پیدایش مارکسیسم مطرح کرد.
اصول اصلی آیین مزدک
بر اساس منابع ایرانی و اسلامی، می‌توان اندیشه‌های مزدک را در چند محور اصلی خلاصه کرد:
-
برابری انسان‌ها:
مزدک اعتقاد داشت همه انسان‌ها در برابر خدا برابرند و هیچ‌کس بر دیگری برتری ذاتی ندارد. -
اشتراک اموال:
او می‌گفت زمین، آب، آتش و دیگر نعمت‌های الهی متعلق به همه انسان‌هاست و نباید در انحصار گروه خاصی باشد. -
مبارزه با حرص و طمع:
مزدک، حرص و زیاده‌خواهی را سرچشمه فساد می‌دانست و خواستار قناعت، بخشش و همکاری میان مردم بود. -
اخلاق و پارسایی:
برخلاف تصورات اشتباه بعدی، مزدک مردم را به پرهیز از خشونت، دروغ و ستمگری دعوت می‌کرد. -
اصلاح دین زرتشتی:
او می‌خواست آموزه‌های دینی را از سلطه موبدان و تشریفات زائد پاک کند و به اصول انسانی‌تر و اخلاقی‌تر بازگرداند.
رابطه مزدک با قباد اول پادشاه ساسانی
پادشاه ساسانی قباد اول (Kavadh I) در ابتدا از مزدک و جنبش او حمایت کرد. قباد خود درگیر نزاع‌های سیاسی با اشراف و روحانیان قدرتمند بود و از مزدک به عنوان ابزاری برای تضعیف نفوذ آنان استفاده کرد.
با حمایت پادشاه، مزدک توانست آموزه‌های خود را در سطح کشور گسترش دهد. بسیاری از مردم، به‌ویژه فقرا، دهقانان و حتی بخشی از سپاهیان، به او پیوستند. برخی از منابع می‌گویند در مقطعی جنبش مزدکیان چنان قدرتمند شد که مالکیت خصوصی و امتیازات طبقاتی عملاً به چالش کشیده شد.
اما اشراف و روحانیان که منافع خود را در خطر می‌دیدند، علیه مزدک و قباد توطئه کردند. آنان توانستند قباد را موقتاً از سلطنت برکنار و زندانی کنند. پس از چندی، قباد با کمک هوادارانش و پادشاه هپتالیان (هون‌ها) دوباره به قدرت بازگشت، ولی این بار موضعش نسبت به مزدک تغییر کرد.
سرکوب جنبش مزدک
پس از بازگشت قباد به تخت، نفوذ مزدک کم‌کم کاهش یافت. پس از مرگ قباد و در دوران پادشاهی پسرش، خسرو انوشیروان (Khosrow I)، جنبش مزدک به‌شدت سرکوب شد.
به روایت منابع تاریخی، خسرو دستور داد تا مزدک و بسیاری از پیروانش را دستگیر و اعدام کنند. در برخی نقل‌ها آمده است که مزدک را به دار آویختند و اجساد پیروانش را در برابر دیدگان مردم آویزان کردند تا کسی جرأت نکند دوباره چنین اندیشه‌هایی را مطرح کند.
پیامدها و میراث فکری مزدک
گرچه جنبش مزدک به‌شدت سرکوب شد، اما تأثیر عمیقی بر تاریخ ایران و اندیشه اجتماعی جهان گذاشت.
-
تأثیر بر جنبش‌های بعدی:
اندیشه‌های مزدک زمینه‌ساز شکل‌گیری جنبش‌های عدالت‌خواهانه در دوران اسلامی شد؛ از جمله خُرّمدینان در قرن دوم و سوم هجری که به رهبری بابک خرمدین علیه خلافت عباسی قیام کردند. -
نقد ساختار طبقاتی:
مزدک نخستین کسی بود که در تاریخ ایران، نابرابری اجتماعی را نه امری طبیعی، بلکه ناشی از ستم ساختاری دانست. -
تأثیر فلسفی و اخلاقی:
آموزه‌های او بعدها در آثار متفکران مسلمان مانند ناصر خسرو، زکریای رازی و حتی در برخی نوشته‌های عرفا بازتاب یافت. -
بازتاب در ادبیات:
شاعران بزرگی چون فردوسی، نظامی و خیام در اشعار خود به مزدک و جنبش او اشاره کرده‌اند. فردوسی در شاهنامه، مزدک را مردی خردمند و خیرخواه معرفی می‌کند که قصد داشت عدالت را در جهان برقرار کند.
ارزیابی تاریخی و دیدگاه مورخان
دیدگاه‌ها درباره مزدک متفاوت است. منابع زرتشتی و رسمی ساسانی، او را «بدعت‌گذار» و «آشوب‌گر» معرفی کرده‌اند. اما برخی مورخان اسلامی، به‌ویژه متفکرانی چون مسعودی و ابن‌ندیم، او را مصلحی اجتماعی و مردی پاک‌نهاد دانسته‌اند.
در دوران جدید، پژوهشگران غربی همچون کریستنسن (Arthur Christensen) و نولدکه (Theodor Nöldeke)، مزدک را یکی از نخستین چهره‌های تاریخ جهان دانسته‌اند که به‌صورت نظام‌مند از عدالت اقتصادی و اشتراک‌گرایی دفاع کرده است. برخی حتی او را پیشگام اندیشه‌های سوسیالیستی در جهان باستان می‌دانند.
مقایسه مزدک با مانی و زرتشت
در مقایسه با مانی، مزدک بیشتر بر اصلاح اجتماعی و اقتصادی تمرکز داشت تا بر آموزه‌های فلسفی و عرفانی. مانی به دنبال نجات روح از ماده بود، در حالی که مزدک به دنبال نجات انسان از فقر و نابرابری بود.
در مقایسه با زرتشت، مزدک آموزه «نبرد خیر و شر» را به عرصه اجتماعی بسط داد. او معتقد بود «شر» نه فقط در دروغ و ستم، بلکه در نابرابری و حرص اقتصادی نیز تجلی می‌یابد.
جنبش مزدکیان پس از مرگ مزدک
اگرچه مزدک و بسیاری از پیروانش نابود شدند، اما جنبش فکری مزدکیان کاملاً از بین نرفت. در قرون نخستین اسلامی، گروه‌هایی با باورهایی شبیه به مزدکیان هنوز در خراسان و آذربایجان وجود داشتند. برخی از آنان بعدها در قالب جنبش‌های خرمدینی، مقنعیه و سنبادیه ظاهر شدند.
به‌ویژه جنبش خرمدینان، که رهبری آن را بابک خرمدین در قرن نهم میلادی برعهده داشت، شباهت بسیاری به آموزه‌های مزدک داشت: دفاع از عدالت، اشتراک اموال و مخالفت با سلطه طبقاتی.
در دوران مدرن، مزدک دوباره مورد توجه روشنفکران ایرانی قرار گرفت. اندیشمندانی مانند احمد کسروی و علی شریعتی، مزدک را نماد عدالت‌خواهی ایرانی دانسته‌اند. شریعتی در آثار خود او را به عنوان یکی از نخستین “روشنفکران دینی” معرفی می‌کند که سعی داشت دین را در خدمت مردم و عدالت اجتماعی قرار دهد.
در عین حال، برخی پژوهشگران با رویکردی انتقادی به مزدک می‌نگرند و معتقدند ایده اشتراک اموال در جامعه‌ای کشاورزی و طبقاتیِ آن زمان، غیرعملی و آرمان‌گرایانه بوده است.
به‌طورکلی، جنبش مزدک، بیش از آنکه صرفاً یک شورش سیاسی باشد، یک نهضت فکری و اجتماعی بود که در پی ایجاد تعادل میان اخلاق، دین و عدالت اجتماعی بود. مزدک تلاش کرد تا جامعه‌ای بسازد که در آن حرص، طمع و ظلم جای خود را به برابری و همکاری بدهند. هرچند جنبشش با خشونت سرکوب شد، اما اندیشه‌های او به عنوان نخستین فریاد عدالت‌طلبی در تاریخ ایران ماندگار شد.
مزدک نه یک شورشی صرف، بلکه پیشگام اندیشه‌های انسانی و اجتماعی در خاورمیانه بود؛ کسی که قرن‌ها پیش از جنبش‌های سوسیالیستی، از عدالت، برابری و اشتراک سخن گفت. شاید بتوان گفت که شکست مزدک در میدان سیاست، زمینه پیروزی اندیشه‌های او در تاریخ اندیشه انسانی را فراهم کرد..
دانلود چند کتاب مشابه:
انتقام‌خواهان مزدک
زمینه اجتماعی قیام مزدکیان
از مردک تا بعد
دام‌گستران
مختصری درباره تاریخ مزدک
مزدک و مزدکیان، اصلاح‌گران دین زرتشتی
وضع اجتماعی و تمدن اشکانیان
دانلود کتاب جنبش مزدک و مزدکیان (PDF)
دانلود کتاب جنبش مزدک و مزدکیان را به همه افرادی که به مطالعه تاریخ ایران در دوره باستان به ویژه تاریخ ساسانیان علاقمند هستند، پیشنهاد می‌کنیم. این کتاب اثری سترگ، چاپ سال ۱۳۲۷ خورشیدی است که توسط کاربران تهیه و ارسال گردیده است.
شناسنامه کتاب
نام کتاب: جنبش مزدک و مزدکیان
نویسنده: پرویز شهریاری
سال چاپ: ۱۳۲۷ خورشیدی
فرمت کتاب: PDF
زبان کتاب: پارسی
حجم فایل کتاب: کمابیش ۲ مگابایت
صفحات: ۵۹ برگ الکترونیکی
The Mazdakite Movement was a social and religious reform movement in late Sasanian Iran, led by Mazdak son of Bāmdād in the 5th century CE. Mazdak called for justice, equality, and the sharing of wealth, challenging the rigid class system and the dominance of the nobility and clergy. His ideas promoted communal ownership of property and compassion among people, which made him a pioneer of social reform in the ancient world. Although the movement was eventually suppressed by King Khosrow I, Mazdak’s teachings left a lasting impact on Persian thought and later egalitarian movements in Iran.
برای دانلود این کتاب، ابتدا باید عضو سایت بشوید.
پس از عضویت، لینک دانلود این کتاب و همه‌ی کتاب‌های سایت برای شما فعال می‌شوند.
(قبلا عضو شده‌اید؟ وارد شوید)
