کتاب حاوی اسنادی است که از بایگانی اتحاد جماهیر شوروی استخراج شده‌اند و مربوط به مذاکرات رهبران سه قدرت بزرگ متفقین در سه کنفرانس مهم جنگ جهانی دوم است:

کنفرانس تهران: بین استالین، روزولت و چرچیل
کنفرانس یالتا: گفتگوها و توافقات بین همان رهبران در مراحل پایانی جنگ
کنفرانس پتسدام: مذاکرات بین استالین، هری ترومن (که پس از درگذشت روزولت به ریاست‌جمهوری رسیده بود) و آتلی یا چرچیل بسته به زمان برگزاری

در این اسناد، مفاد همکاری بین سه قدرت بزرگ متفق، مباحث مربوط به تقسیم نفوذ، وضعیت پس از جنگ، سرنوشت آلمان، مرزهای اروپا، حقوق مردم و آینده سیاسی-اقتصادی قاره اروپا مورد بررسی قرار گرفته است.

کتاب همچنین به ترجمه و گردآوری متون روسی پرداخته است که برای محققان فارسی زبان بسیار ارزشمند است چون دسترسی به این اسناد مستقیماً دشوار است.

اهمیت تاریخی

کنفرانس‌های تهران، یالتا و پتسدام یکی از مهم‌ترین نقاط عطف در تاریخ جهانی‌اند، چون تصمیماتی که در آنجا گرفته شد مسیر جنگ جهانی دوم و نظم بین‌الملل پس از آن را تعیین کرد. این تصمیمات شامل مرزهای کشورها، دوره اشغال آلمان، تأسیس سازمان ملل، مسائل پسا‌جنگ و توافق میان قدرت‌هاست. کتاب مفیدی با آوردن اسناد دست اول، امکان بررسی دقیق‌تر این تصمیمات را فراهم می‌کند.

بسیاری از روایت‌های رایج درباره این کنفرانس‌ها بر پایه اسناد غربی یا تفاسیر بعدی‌اند. اما این کتاب با ارائه اسناد اتحاد جماهیر شوروی، دیدگاه و منافع آن را آشکار می‌سازد — اینکه شوروی چگونه مذاکرات را می‌دید، چه امتیازاتی می‌خواست، و چگونه نسبت به توافقات واکنش نشان داد. این کمک می‌کند تا روایت جامع‌تر و متوازن‌تری شکل بگیرد.

برای دانشجویان تاریخ، روابط بین‌الملل، علوم سیاسی و مطالعات جنگ جهانی دوم، وجود یک منبع مکتوب با ترجمه‌ای معتبر از اسناد اصلی اهمیت فراوان دارد. این کتاب یک مرجع بکر است برای تحقیق درباره تعامل قدرت‌ها، حقوق مردم پس از جنگ، و نحوه تقسیم نفوذ در اروپا.

نکات کلیدی و تحلیل

الف) مواضع و منافع سیاسی

شوروی بر مرزهایش، نفوذ در اروپای شرقی و تضمین امنیت خود تأکید داشت. این موضوع در اسناد به وضوح دیده می‌شود.
کشورهای غربی (ایالات متحده و بریتانیا) گرچه تأکید زیادی بر دموکراسی و حقوق بشر داشتند، منافع استقلالی، اقتصادی و ژئوپولیتیکی‌شان را نیز دنبال می‌کردند. تعامل این منافع، نقطه مرکزی تنش‌ها و سطح توافقات است.

ب) تعهدات به حقوق مردم

یکی از ویژگی‌های جالب کتاب، اسنادی است که نشان می‌دهد چگونه قدرت‌های بزرگ به مفاهیمی همچون «حقوق مردم» و تعیین سرنوشت ملّی اشاره کرده‌اند، اما در عمل چقدر توانستند این تعهدات را اجرا کنند. این امر خصوصاً در مورد کشورهای اروپای شرقی و مرزهای آلمان اهمیت دارد.

ج) پایداری توافقات و تناقضات

با وجود توافقات رسمی و مذاکرات دقیق، اسناد نشان می‌دهند که تفاوت‌هایی بین وعده‌ها و واقعیت وجود داشته است. مثلاً برخی منطقه‌ها بعد از جنگ همانگونه که در ابتدا در مذاکرات مطرح شده بود، مدیریت مستقل خود را نداشتند یا با نفوذ شوروی مواجه شدند. همین امر سوالاتی درباره انسجام تعهدات مطرح شده بر سر میز مذاکره برمی‌انگیزد.

د) تأثیرات بر نظم جهانی پس از جنگ

تصمیمات سه کنفرانس بر ساختار قدرت‌ها در جهان اثر گذاشت: تقسیم اروپا، رقابت شرق و غرب، شروع جنگ سرد، تأسیس سازمان ملل و سیاست‌های بازسازی پس از جنگ. کتاب مفیدی کمک می‌کند بفهمیم چگونه این تصمیمات به صورت رسمی تنظیم شدند، چه گزینه‌های جایگزینی وجود داشتند، و چگونه توانستند یا نتوانستند به اجرا در آیند.

نقاط ضعف و نقدها

ترجمه و انتخاب اسناد: همیشه در ترجمهٔ اسناد مهم، امکان دارد بخش‌هایی حذف شود یا تأکید متفاوت باشد. گاهی امکان دارد مترجم یا گردآورنده جهت‌گیری‌هایی داشته باشد.
فقدان اسناد از دیدگاه دیگر کشورها: چون تمرکز روی اسناد شوروی است، دیدگاه امریکا، بریتانیا، و کشورهای کوچک‌تر کمتر در این کتاب مستند شده‌اند. برای فهم کامل مذاکرات، باید منابع متنوع‌تر هم بررسی شود.
به‌روز نبودن تعابیر تحلیلی: با گذشت زمان، پژوهش‌های تازه‌ای بر مبنای بایگانی‌های جدید یا تحقیقات تازه منتشر شده‌اند. کتاب مفیدی یکی از منابع مهم است، اما نسخه‌های تکمیلی یا تحقیقات تازه ممکن است نکات بیشتری اضافه کنند.

تأثیر بر شناخت ما از کنفرانسهای تهران، یالتا، پتسدام

کمک به روشن شدن اینکه تصمیمات سیاسی چگونه شکل گرفته‌اند و چه مصالحی باعث شده‌اند اینکه برخی مسائل به توافق رسیده و برخی مسائل نه.
اجازه می‌دهد که تحلیل‌گران سیاسی و تاریخ‌دانان مقایسه کنند بین آنچه که اعلام عمومی شده بود و آنچه که در مذاکرات داخلی بین کشورها بحث شده است — مثلاً مرزهای بعد از جنگ، تقسیم مناطق اشغالی آلمان، بازسازی اقتصادی، و حمایت از جنبش‌های مقاومت و محور استقلال در کشورهای مختلف.
ممتاز برای فهم اینکه چگونه اتحاد جماهیر شوروی سعی می‌کرد نفوذ و امنیت خود را در اروپا تضمین کند و چگونه این خواسته‌ها منجر به شکل‌گیری بلوک شرق شد.

نتایج و پیامدها برای وضعیت بعد از جنگ سرد و امروز

اطلاعات این کتاب نشان می‌دهند که برخی از پایه‌های ناآرامی‌های بعد از جنگ سرد دقیقاً در همین مذاکرات پایه‌گذاری شده‌اند: تقسیم اروپا، رقابت بین بلوک‌ها، احساس ناامنی متقابل، و قدرت‌های بزرگ که بر سر نفوذ منطقه‌ای و مرزهای سیاسی بحث می‌کنند.
فهم اینکه کشورهای کوچک‌تر چگونه در برابر فشار قدرت‌های عظیم مقاومت یا مصالحه کرده‌اند، آموزنده است. برای ایران هم که منطقه استراتژیکی است، درک این روابط بین قدرت‌ها و تعهدات آنان می‌تواند برای تبیین سیاست خارجی و امنیت ملی مفید باشد.
در زمان کنونی که مسائل معاهدات بین‌الملل، حقوق بشر، مرزها، استقلال کشورها و دخالت قدرت‌های بزرگ همچنان بحث‌برانگیز است، بازخوانی اسناد این کنفرانس‌ها می‌تواند درس‌های مهمی ارائه دهد.

کتاب اسناد کنفرانس‌های تهران، یالتا و پتسدام اثر حسن مفیدی منبع بی‌نظیری است برای هر کسی که بخواهد جدی‌تر وارد مطالعه جنگ جهانی دوم، مناسبات قدرت بین‌الملل و تحولات پس از آن شود. این که بتوانیم اسناد اصلی را از زبان و زاویه‌ دید یکی از طرف‌ها داشته باشیم، درک ما را عمیق‌تر می‌کند و کمک می‌کند روایت تاریخ را نه صرفاً از زبان رسانه‌ها یا تاریخ‌نویس‌های یک طرف، بلکه با نگاه چندجانبه‌تر ببینیم.