سردیس گینادو شهبانوی عیلامی همسر تپتی آهار پادشاه عیلام میانه
هنوز پس از گذشت ۳۵۰۰ سال رنگ های بکار برده در سردیس به خوبی قابل رویت است…
1500 سال قبل از میلاد
محل نگهداری ، ایران موزه شوش
تاریخ عیلام: یکی از کهنترین و ناشناختهترین تمدنهای ایران
تمدن عیلام یکی از مهمترین و در عین حال کمشنیدهترین تمدنهای ایران و خاورمیانه است؛ تمدنی که هزاران سال پیش از شکلگیری هخامنشیان، در جنوب غربی ایران پایهگذاری شد و سهمی اساسی در شکلگیری فرهنگ، هنر، حکومت و دین ایرانی داشت. عیلام از نظر تاریخی یکی از نخستین دولتهای سازمانیافته جهان به شمار میآید و نقش آن در تعامل فرهنگی میان بینالنهرین، فلات ایران و آسیای مرکزی بسیار عمیق و تعیینکننده بوده است. با وجود این اهمیت، تاریخ این سرزمین بهدلیل نابودی بسیاری از منابع مکتوب و کمبود کشفیات منسجم، هنوز برای عموم مردم ناشناخته مانده است.
جغرافیای عیلام: از کوهستان تا دشت
عیلام نامی است که آشوریها به این منطقه دادهاند و معادل اکدی آن «ایلامتو» به معنای «سرزمین بلندها» است.
قلمرو عیلام در مناطق کنونی:
- خوزستان
- بوشهر
- ایلام
- بخشهایی از کهگیلویه و لرستان
- و مناطق شرقی عراق
گسترش داشت.
مراکز اصلی قدرت عیلام شامل شوش، انشان، ماداکتو و در دورههایی اهواز و چغازنبیل بود.
این تنوع جغرافیایی موجب شکلگیری فرهنگی ترکیبی و غنی شد که هم از دشتهای حاصلخیز بینالنهرین تأثیر میگرفت و هم از کوهستانهای فلات ایران.
دورههای اصلی تاریخ عیلام
تاریخ عیلام را معمولاً به سه دوره اساسی تقسیم میکنند:
۱. عیلام قدیم (پیشعیلامی تا حدود ۲۲۰۰ پیش از میلاد)
قدیمیترین نشانههای تمدن در این منطقه مربوط به فرهنگهای ناشناختهای است که به دوره «پیشعیلامی» مشهورند.
در طول هزاره چهارم پیش از میلاد، شهر سوزا یکی از مهمترین مراکز اداری و اقتصادی منطقه بود و با شهرهای بینالنهرین ارتباط گسترده داشت.
ویژگیهای این دوره:
- شکلگیری نخستین نظامهای اداری
- ظهور خطهای ابتدایی مانند خط عیلامی خطی
- ارتباط گسترده با سومر و اکد
- آغاز ساختارهای قدرت شهری
۲. عیلام میانه (۲۲۰۰ تا ۱۱۰۰ پیش از میلاد)
عیلام در این دوره به یکی از قدرتهای مهم منطقه تبدیل شد.
خاندانهای قدرتمند مانند شیمشکی و اپرتی بر بخشهای گستردهای حکومت کردند.
مهمترین رویدادهای این دوره:
۱. اتحاد شوش و انشان
این اتحاد زمینهساز تشکیل یک دولت متمرکز شد و به عیلام قدرت نظامی و فرهنگی بیشتری بخشید.
۲. جنگهای مهم با بینالنهرین
از جمله حمله موفق عیلامیها به بابل در زمان شوتروکنهونته.
او پادشاهی قدرتمند بود و آثار بسیاری از بابل، از جمله پایههای استل حمورابی، را به شوش منتقل کرد.
۳. ساخت زیگورات چغازنبیل
در این دوره، شاه اونتاشنَپیرِشا زیگورات باشکوه چغازنبیل را ساخت؛ یکی از مهمترین بناهای مذهبی ایران و یکی از معدود زیگوراتهای سالم جهان.
۳. عیلام نو (۱۱۰۰ تا ۵۳۹ پیش از میلاد)
این دوره همراه با تنشهای فراوان سیاسی و نظامی است. آشوریها بارها به عیلام حمله کردند و سرانجام در زمان آشوربانیپال، شوش ویران شد.
با وجود این فشارها، عیلام تا ورود کوروش بزرگ در اواسط قرن ششم پیش از میلاد همچنان هویت سیاسی خود را حفظ کرد.
ویژگیهای مهم این دوره:
- بهکارگیری گسترده خط عیلامی میخی
- حکومت پادشاهانی چون هوتلوتوشاینشوشیناک
- درگیریهای طولانی با آشوریها و بابلیها
سرانجام، با فتح شوش توسط کوروش، عیلام به قلمرو هخامنشیان پیوست.
نکته مهم این است که هخامنشیان بسیاری از ساختارهای اداری، هنری و زبانی عیلامیها را حفظ کردند و زبان عیلامی حتی یکی از زبانهای رسمی دربار هخامنشی شد.
ساختار سیاسی و اجتماعی عیلام
یکی از ویژگیهای برجسته عیلام، ساختار ملوکالطوایفی و خانوادگی آن بود. قدرت معمولاً بین چند شاه تقسیم میشد:
- شاه بزرگ
- شاه شوش
- شاه انشان
در مواردی، زنان نیز در ساختار قدرت حضور جدی داشتند و نامشان در اسناد رسمی ثبت شده است؛ مانند نپیرآسو که مجسمه او امروز یکی از مهمترین آثار موزه لوور است.
دین و باورهای عیلامی
عیلامیها مجموعهای از خدایان را میپرستیدند که برخی از آنها بعدها در دین زرتشتی و فرهنگ ایرانی اثر گذاشت.
مهمترین خدایان عیلام عبارتاند از:
- اینشوشیناک؛ خدای شهر شوش
- نَپیرِشا؛ خدای بزرگ
- کیرِریشا؛ الهه مادر
- هوبان؛ خدای عدالت
آیینهای مذهبی در چغازنبیل، شوش و انشان با دقت و شکوه برگزار میشد و معماری مذهبی در عیلام نقشی مرکزی داشت.
هنر و زبان عیلامی
زبان عیلامی
عیلامی یک زبان مستقل است و خویشاوندی مشخصی با زبانهای سامی یا آریایی ندارد.
این زبان در دو قالب اصلی بهکار میرفت:
- خط عیلامی خطی
- خط عیلامی میخی
این زبان تا دوران هخامنشی ادامه یافت و متون اداری بسیاری به این خطها کشف شده است.
هنر عیلامی
آثار عیلام شامل:
- مهرها و مُهرهای استوانهای
- پیکرههای فلزی و سنگی
- سفالهای نقشدار
- معماری زیگوراتها
این آثار نشاندهنده ذوق هنری و مهارت فنی پیشرفته این تمدن هستند.
روابط عیلام با تمدنهای همسایه
عیلامیها با تمدنهای بینالنهرین، مخصوصاً سومر، اکد، بابل و آشور، روابطی پیچیده داشتند که شامل:
- جنگ
- تجارت
- تبادل فرهنگی
بود. بسیاری از نمادهای هنری و حتی اداری میان عیلام و بینالنهرین تبادل میشد، اما عیلام همیشه هویت مستقل خود را حفظ کرد.
سقوط عیلام و میراث آن
با اینکه عیلام در نهایت در پی فشارهای آشور و سپس ظهور هخامنشیان از بین رفت، اما میراث آن در فرهنگ ایرانی ماندگار شد.
برخی از مهمترین تأثیرات عیلام بر ایران عبارتاند از:
- نقش اداری و زبانی در دوران هخامنشی
- تأثیر در معماری و هنر
- استمرار مرکزیت شوش در تاریخ ایران
- حضور الههها و نمادهای عیلامی در فرهنگهای بعدی
جمعبندی
تاریخ عیلام داستان یکی از قدیمیترین تمدنهای ایرانی است؛ تمدنی که در مرز کوهستان و دشت، میان ایران و بینالنهرین، رشد کرد و هزاران سال بر منطقه تأثیر گذاشت. با اینکه منابع آن محدود و مبهم است، اما آثار برجایمانده نشان میدهد عیلام تمدنی با ساختار سیاسی پیشرفته، هنر غنی، فرهنگ متنوع و هویت مستقل بوده است.
شناخت این تمدن، کمک میکند تا ریشههای تاریخی ایران را بهتر درک کنیم و گذشته فرهنگی این سرزمین را با دقت بیشتری بازسازی کنیم.
دانلود کتاب: زنان در تمدن عیلام
