خلفای عباسی سلسله‌ای از خلفای مسلمان بودند که از سال ۷۵۰ تا ۱۲۵۸ میلادی حکومت کردند. این سلسله به نام عموی پیامبر اسلام، عباس بن عبدالمطلب، نام‌گذاری شده است. عباسیان پس از براندازی خلافت اموی، قدرت را به دست گرفتند و مرکز خلافت را از دمشق به بغداد منتقل کردند. در ادامه به بررسی مختصر تاریخ و ویژگی‌های این سلسله پرداخته خواهد شد.
تأسیس خلافت عباسی
خلافت عباسی در سال ۷۵۰ میلادی پس از پیروزی در جنگ زاب و شکست امویان به دست ابوالعباس سفاح تأسیس شد. عباسیان با استفاده از نارضایتی عمومی نسبت به حکومت امویان و بهره‌برداری از حمایت ایرانیان و دیگر گروه‌های معترض به قدرت رسیدند.
دستاوردها و تأثیرات
– شکوفایی علمی و فرهنگی:
– دوره عباسی به عنوان عصر طلایی اسلام شناخته می‌شود.
– تأسیس مراکز علمی مانند “بیت‌الحکمه” و ترجمه آثار یونانی، هندی و ایرانی به عربی.
– پیشرفت در علوم مختلف از جمله پزشکی، ریاضیات، نجوم و فلسفه.
– توسعه اقتصادی و تجاری:
– بغداد به عنوان مرکز تجاری بین‌المللی تبدیل شد.
– رشد صنعت، کشاورزی و تجارت در سراسر قلمرو خلافت عباسی.
خلافت عباسی با تأسیس بغداد و شکوفایی علمی و فرهنگی، نقشی بی‌بدیل در تاریخ اسلام ایفا کرد. اگرچه قدرت سیاسی خلفا به مرور زمان کاهش یافت، اما دستاوردهای علمی و فرهنگی آنان تأثیرات عمیقی بر جهان اسلام و تاریخ بشری گذاشت.
دوره‌های مختلف خلافت عباسی
خلافت عباسی به چند دوره تقسیم می‌شود که هر کدام ویژگی‌ها و رویدادهای خاص خود را دارند:
دوره اول (۷۵۰-۱۲۵۸ میلادی)
1. ابوالعباس سفاح (۷۵۰-۷۵۴ میلادی):
– مؤسس خلافت عباسی.
– او بیشتر تلاش کرد قدرت خود را مستحکم کند و مخالفان را سرکوب کند.
2. منصور (۷۵۴-۷۷۵ میلادی):
– دومین خلیفه عباسی و مؤسس واقعی بغداد.
– بغداد را به عنوان پایتخت جدید خلافت عباسی بنا کرد.
3. هارون‌الرشید (۷۸۶-۸۰۹ میلادی):
– دوران اوج شکوفایی فرهنگی و علمی خلافت عباسی.
– بغداد در دوران او به مرکز علمی و فرهنگی جهان اسلام تبدیل شد.
4. مأمون (۸۱۳-۸۳۳ میلادی):
– دوران او با رونق علمی و فلسفی همراه بود.
– بنیادگذاری “بیت‌الحکمه” (خانه خرد) که مرکز ترجمه و تحقیق علوم مختلف بود.
دوره دوم (۹۳۴-۱۲۵۸ میلادی)
این دوره با افزایش قدرت امیران و وزیران و تضعیف قدرت خلفا همراه بود. در این دوره، خلافت عباسی از نظر سیاسی و نظامی ضعیف شد و به تدریج تحت سلطه ترکان سلجوقی و دیگر حکومت‌های منطقه‌ای درآمد.
1. دوره انحطاط:
– قدرت واقعی در دست امیران و وزیران بود.
– خلفا بیشتر به عنوان نمادهای دینی و مذهبی مطرح بودند تا حکمرانان واقعی.
2. پایان دوره عباسی:
– در سال ۱۲۵۸ میلادی، بغداد توسط مغول‌ها به رهبری هلاکوخان تسخیر و تخریب شد.
– آخرین خلیفه عباسی، المستعصم بالله، به قتل رسید و این رویداد پایان رسمی خلافت عباسی در بغداد بود.
ماجرای انقراض حکومت خلفای عباسی
عباسیان پس از حمله مغول، منقرض گشتند. هلاکوخان حاکم مغول و بنیانگذار سلسله ایلخانان، از افرادی بود که به براندازی حکومت عباسیان اهتمام ورزید. مهم‌ترین مشوق او در این کار، خواجه نصیرالدین طوسی بود.
هفت روز پس از تصرف بغداد توسط نیروهای نظامی “هُلاگوخان”، ایلخان مغولی ایران و قتل عام نزدیک به دو سوم ساکنان آن شهر، در سال 656 هجری، “مستعصم‌بالله” آخرین خلیفه عباسی و فرزندان او با کوشش “خواجه نصیرالدین طوسی” وزیر ایرانی و کاردان خان مغول، کشته شد و خلافت عباسیان برای همیشه پایان یافت.
اما کشتن خلیفه به این سادگی‌ها نبود. زیرا به هُلاگو گفته بودند خلیفه عباسی یک مقام مذهبی و جانشین پیغمبر اسلام است، لذا ریختن خون او مساوی با روی دادن زلزله و خشکسالی خواهد بود. هُلاگو از همین رو، چند روز در کشتن خلیفه تعلل کرده و عواقب آن را مورد بررسی قرار می‌داد. در این میان هرگاه از وزیر ایرانی کاردان خود خواجه نصیرالدین طوسی در این مورد پرسش می‌کرد، خواجه بر این خرافات می‌خندید و کشتن خلیفه جبّار را به هُلاگو مدام توصیه می‌کرد.
نهایتا خواحه نصیر که هُلاگو را در این امر مردد می‌دید، با ذکاوت خود پیشنهادی به خان مغول داد:
«اکر از ریختن خون خلیفه به روی زمین بیم دارید، پس او را در میان نمد بپیچید و دستور بدهید کتکش بزنند تا در همان حال مُرده و خون او نیز در نمد باقی بماند و به زمین آغشته نشود!»
ایلخان از این راهکار استقبال کرد و دستور داد مستعصم را درون نمد پیچیده و آنقدر کتک زدند تا جان از بدن او خارج شد. سپس نعشش را درون دجله انداختند!
خلفای عباسی مدتها بود که تنها مقامی تشریفاتی داشتند و قدرت قرن‌های پیشین را نداشتند. فی‌الواقع از زمان فتح بغداد به دست خاندان ایرانی “آل بویه”، ابهت خلفا ریخته شد. بوئیان به سلیقه خود خلیفه را عزل و نب می‌کردند. در دوره حکومت سلجوقیان تُرک نیز با وجودی‌که احترام خلیفه بیشتر شد اما همچنان قدرت اصلی در اختیار سلاطین تُرک بود.
در کافه کتاب بخوانید:
جملاتی از ویتگنشتاین و شوپنهاور
کابوی‌های آمریکایی
هانیبال
واژه‌نامه بندهشن
مرقد آقا
عنکبوت سیاه
