این تصویری که همه می‌شناسید، مقبره شاهنشاه بزرگ ایران زمین، کوروش بزرگ هست:
اخیرا بسیاری از من پرسیده‌اند که آیا جدای از این آرامگاه، بناهایی با معماری مشابه در ایران و آسیا باشنده است؟ اگر هست، کجاست؟ در این مقاله به معرفی این بناها خواهیم پرداخت.
معماری آرامگاه کوروش در پاسارگاد
بسیاری این پرسش را مطرح می‌کنند که چرا این بنا منحصربه‌فرد هست و شبیه به مقبره‌های داریوش و شاهان بعدی هخامنشی (که در دل کوه حفر شده‌اند) و یا حتی شبیه آرامگاه‌گاه‌های زرتشتیان که به استودان (استخوان‌دان) معروف هستند، نیست؟ و آیا نمونه آرامگاه کوروش، در جای دیگری هم دیده شده است یا خیر؟
درمورد سوال اول باید گفت که سنت تدفین اموات در کوه توسط داریوش ابداع شد و پیش از داریوش چنین تفکری در میان هخامنشیان وجود نداشت. به همین خاطر است که شاهانِ پیش از داریوش یعنی کوروش و کمبوجیه، برخلاف شاهان پس از داریوش، در کوه دفن نشده‌ان.
همچنین درمورد این که چرا جنازه کوروش به شیوه زرتشتیان در استودان‌ها گذاشته نشد، باید گفت که عمده‌ترین دلیل آن این است که کوروش، زرتشتی نبود. نه تنها کوروش، که هیچ‌یک از شاهان هخامنشی (جز دو سه شاه آخر این سلسله) زرتشتی نبودند. درمورد دین هخامنشیان پیشنهاد می‌شود تا فصل نخست از کتاب زرتشت و زرتشتیان را مطالعه نمایید.
اما درمورد سوال دوم که بحث اصلی این مقاله است یعنی: «آیا بناهایی مشابه مقبره کوروش در تاریخ هخامنشیان باشنده است؟»، در ادامه توضیحات مفصلی خواهم داد.
آرامگاه کمبوجیه یا کاسادان در پاسارگاد
یکی از بناهای مشابه آرامگاه شاهنشاه کوروش هخامنشی، مقبره‌ای ناشناس در شمال محوطه پاسارگاد است. این مقبره نیمه‌تمام مانده و مشخص است که ساخت آن به پایان نرسیده است.
این بنای نیمه‌کاره آشکار نیست که برای چه کسی ساخته شده است. باری همین نیمه‌کاره ماندن بنای مقبره می‌تواند اثبات این مدعا باشد که مقبره، متعلق به کمبوجیه هخاشمنی پسر کوروش بزرگ است.
احتمالا مرگ نابهنگام و غیرمنتظره کمبوجیه پیش از تکمیل بنای مقبره و بعد ماجرای کودتای داریوش و جنگ‌های سه‌ساله او برای تثبیت قدرت، باعث شد تا فرصتی برای تکمیل مقبره و انتقال جسد کمبوجیه به این‌جا پیدا نشود.
البته مری بویس مستشرق بزرگ و پژوهشگر معاصر، فرضیه دیگری را نیز مطرح می‌کند. او معتقد است بنای فوق می‌تواند متعلق به کاساندان همسر کوروش باشد. با این حال فرضیه نخست، صحیح‌تر به نظر می‌رسد.
بنای گوردختر در بوشهر
بنای مشابه دیگری در بوشهر وجود داره و امروز به نام «گور دختر» است. این مقبره کاملا شبیه مقبره کوروش، ولی در مقیاس کوچکتر ساخته شده. درمورد این که این بنا آرامگاه چه کسی بود، اختلاف‌نظر وجود دارد.
باستان‌شناسان و مورخان فرضیه‌های مختلگوناگونی ی درمورد این بنا دارند. این بنا را مزار چیش‌پیش (جد کوروش) یا کوروش‌یکم (پدربزرگ کوروش‌کبیر) یا آتوسا و ماندانا (دخترهای کوروش) و یا حتی مسوب به خواهر کوروش می‌دانند.
تخت‌رستم در فارس
در فارس پی و بنیان یک بنای نیمه‌کاره دیده می‌شود که به تخت‌رستم معروف است. این بنا که فقط پی آن ساخته و ناتمام رها شده است، شبیه به پی پلکانی پاسارگاد است. نیمه‌کاره ماندن این بنا نیز این گمان را تقویت می‌کند که بنا بایستی برای کمبوجیه یا بردیا پسران کوروش بزرگ ساخته شده باشد که با مرگ نابهنگام این دو، ناتمام رها شده است.
آرامگاهی با معماری پارسی در ترکیه
اما آخرین بنای شبیه به بنای آرامگاه کوروش بزرگ، در شهر ازمیر در کشور فعلی ترکیه قرار دارد. کشور فعلی ترکیه در دوران هخامنشی، اشکانی و ساسانی، بخشی از خاک ایران زمین بود و بناها و کتیبه‌های ایرانی بسیاری در این سرزمین یافت می‌شود. در ازمیر یک بنای هخامنشی شبیه به آرامگاه کوروش وجود دارد که به ظن قوی، مزار یکی از شاهزادگان هخامنشی یا فرمانداران ایرانی محلی بوده است.
نویسنده: بهمن انصاری
