کتاب سرگذشت گولیا (خوان چهارم) یکی از تاثیرگذارترین رمان‌های مستند در حوزه‌ی ادبیات نوجوانان و ادبیات جنگ است. این کتاب نوشته‌ی نویسنده‌ی روسی یلنا ایلینا است و برای نخستین بار در ایران با ترجمه‌ی حبیب فرشچی منتشر شد. آنچه این کتاب را از بسیاری آثار مشابه متمایز می‌کند، واقع‌گرایی آن است. داستان نه بر اساس تخیل، بلکه بر مبنای زندگی واقعی یک دختر جوان به نام گولیا کارالووا روایت می‌شود؛ دختری که در دوران جنگ جهانی دوم به عنوان پرستار و ناجی در جبهه خدمت کرد و در سن بیست سالگی جان خود را فدای نجات همرزمانش نمود.

خواندن این کتاب نه تنها ما را با زندگی یک دختر نوجوان شجاع آشنا می‌کند، بلکه تصویری روشن از رنج‌ها، آرزوها و قهرمانی‌های نسل جوان در دل تاریکی جنگ به دست می‌دهد. در این مقاله تلاش می‌کنیم کتاب را به طور کامل معرفی کنیم، از نویسنده و داستان بگوییم، شخصیت‌پردازی و اهمیت تاریخی‌اش را بررسی کنیم و در پایان جمع‌بندی ارائه دهیم.

کتاب سرگذشت گولیا (خوان چهارم) نخستین بار در اتحاد جماهیر شوروی منتشر شد و بعدها به زبان‌های مختلف از جمله فارسی ترجمه گردید. ترجمه فارسی این کتاب توسط حبیب فرشچی انجام شد و در اوایل دهه‌ی ۱۳۶۰ توسط انتشارات مرزبان به چاپ رسید. نسخه‌ی فارسی کتاب حدود ۳۷۰ صفحه دارد و برای نوجوانان و بزرگسالان مناسب است.

عنوان کتاب اشاره‌ای به «خوان چهارم» دارد؛ استعاره‌ای از مبارزه‌ای دشوار و سرنوشت‌ساز که شخصیت اصلی در زندگی خود با آن روبه‌رو می‌شود. در فرهنگ روسی و ایرانی، واژه‌ی «خوان» به مرحله‌ای پرچالش از سفر یا زندگی اطلاق می‌شود و نویسنده با این انتخاب نشان داده که گولیا در مرحله‌ی چهارم از زندگی کوتاه خود با بزرگ‌ترین آزمون یعنی جنگ و مرگ مواجه شده است.

کتاب در قالبی شبه‌زندگی‌نامه‌ای نوشته شده و فصل‌ها شامل روایت‌هایی از دوران کودکی گولیا، نوجوانی، دوران تحصیل، علاقه‌مندی‌ها، و نهایتاً حضور در جبهه هستند. نکته‌ی قابل توجه این است که لحن نویسنده نه حماسی خشک، بلکه انسانی، عاطفی و نزدیک به خواننده است. خواننده احساس می‌کند با دختری واقعی همراه شده که می‌خندد، گریه می‌کند، رویا دارد و در نهایت با شجاعت جان می‌بازد.

معرفی نویسنده: یلنا ایلینا

یلنا یاکوولیونا ایلینا نویسنده و روزنامه‌نگار روسی است که در دوران اتحاد جماهیر شوروی به نوشتن آثار مستند و داستان‌های مرتبط با جنگ پرداخت. او در بسیاری از نوشته‌های خود بر محوریت کودکان و نوجوانان تاکید داشت. ایلینا اعتقاد داشت که نسل جوان باید بداند جنگ چگونه زندگی هم‌سالانشان را تغییر داده است.

او در کتاب سرگذشت گولیا (خوان چهارم) کوشید تا مرز میان داستان و واقعیت را از بین ببرد. ایلینا نه تنها بر اساس خاطرات و اسناد، بلکه با استفاده از دفترچه‌ها و نامه‌های واقعی گولیا این کتاب را نگاشت. همین موضوع به اثر او اصالت و روح خاصی بخشیده است.

نوشته‌های ایلینا به دلیل زبان روان، شخصیت‌پردازی دقیق و تاکید بر ارزش‌های انسانی و اخلاقی همواره مورد توجه قرار گرفته‌اند. آثار او بخشی از جریان ادبیات جنگ شوروی محسوب می‌شوند؛ جریانی که هدفش زنده نگه داشتن یاد قهرمانان جوان و الهام‌بخشی برای نسل‌های بعدی بود.

خلاصه داستان کتاب

داستان کتاب از دوران کودکی گولیا کارالووا آغاز می‌شود. او دختری بااستعداد، پرانرژی و سرشار از زندگی بود. در کودکی در چند فیلم سینمایی بازی کرد و حتی جوایزی دریافت نمود. همین موضوع آینده‌ای روشن در عرصه‌ی هنر برای او ترسیم می‌کرد. اما گولیا تصمیم گرفت راهی متفاوت انتخاب کند؛ او رشته‌ی «مِلیوراسیون» (اصلاحات کشاورزی) را برای تحصیل انتخاب کرد تا در آینده بتواند نقشی مفید در جامعه ایفا کند.

با آغاز جنگ جهانی دوم، زندگی گولیا مانند میلیون‌ها جوان دیگر دگرگون شد. او نتوانست تماشاگر منفعل باشد. با وجود سن کم، داوطلبانه به عنوان پرستار و آموزش‌یار پزشکی (سان‌اینستروکتور) به جبهه رفت. در آنجا وظیفه‌اش نجات مجروحان بود؛ وظیفه‌ای بسیار دشوار که نیازمند شجاعت و از خودگذشتگی بود.

گولیا بارها جان خود را به خطر انداخت تا سربازان زخمی را از میدان نبرد بیرون بکشد. او در طول مدت خدمت خود توانست نزدیک به صد نفر از همرزمانش را نجات دهد. اما سرانجام در سال ۱۹۴۲، در حالی که تنها بیست سال داشت، هنگام نجات دیگران جان خود را از دست داد.

پایان کتاب هرچند غم‌انگیز است، اما تصویری الهام‌بخش از شجاعت، فداکاری و ایمان به انسانیت ارائه می‌دهد.

شخصیت‌پردازی گولیا

شخصیت گولیا در این کتاب بسیار واقعی و ملموس ترسیم شده است. او نه یک قهرمان افسانه‌ای، بلکه دختری عادی است که در شرایطی ویژه دست به انتخاب‌های بزرگ می‌زند. همین ویژگی است که او را برای خوانندگان قابل لمس و تاثیرگذار می‌کند.

از ویژگی‌های شخصیتی گولیا می‌توان به این موارد اشاره کرد:

شجاعت و فداکاری: او بارها با خطر مرگ روبه‌رو شد، اما هرگز عقب‌نشینی نکرد.
روحیه‌ی انسانی: در نامه‌ها و یادداشت‌هایش، عشق به زندگی و مهربانی نسبت به دیگران موج می‌زند.
سادگی و صداقت: برخلاف بسیاری از قهرمانان ساخته‌وپرداخته‌ی ادبی، گولیا هیچ‌گاه خود را بالاتر از دیگران نمی‌دید.
امید به آینده: حتی در میانه‌ی جنگ، او رویاهایی درباره‌ی تحصیل، کار و زندگی آرام داشت.

اهمیت تاریخی و اجتماعی کتاب

کتاب سرگذشت گولیا (خوان چهارم) فراتر از یک داستان شخصی است. این اثر بخشی از تاریخ شفاهی و فرهنگی جنگ جهانی دوم را روایت می‌کند. در آن زمان، هزاران نوجوان و جوان داوطلبانه به میدان نبرد رفتند و بسیاری از آن‌ها هرگز بازنگشتند. گولیا نماد همه‌ی آن جوانانی است که در سکوت، بی‌نام و نشان، اما با فداکاری، آینده‌ی کشورشان را تضمین کردند.

این کتاب همچنین ارزش آموزشی دارد. نوجوانانی که آن را می‌خوانند، درمی‌یابند که هم‌سالانشان در شرایط سخت چگونه مسئولیت‌های بزرگ بر دوش گرفتند. بنابراین، کتاب به نوعی الگویی از مسئولیت‌پذیری، شجاعت و نوع‌دوستی ارائه می‌دهد.

در جامعه‌ی ایران، این کتاب در دهه‌ی شصت با استقبال روبه‌رو شد، زیرا مخاطبان ایرانی که درگیر فضای جنگ تحمیلی بودند، ارتباطی عمیق با داستان برقرار می‌کردند. گولیا در ذهن بسیاری از نوجوانان ایرانی به نمادی از قهرمانی زنانه و مقاومت تبدیل شد.

نقد و بررسی کتاب

از نظر سبک نگارش، یلنا ایلینا توانسته ترکیبی متعادل از واقع‌گرایی و احساسات انسانی را به کار گیرد. او به جای آنکه صرفاً به بیان قهرمانی‌ها بپردازد، تلاش کرده زندگی روزمره، دغدغه‌ها و رویاهای گولیا را نشان دهد. همین امر باعث می‌شود شخصیت برای خواننده زنده و باورپذیر باشد.

نکته‌ی مثبت دیگر کتاب، مستند بودن آن است. استفاده از نامه‌ها، خاطرات و روایت‌های واقعی به کتاب اعتبار ویژه‌ای بخشیده است. خواننده مطمئن است که با داستانی تخیلی روبه‌رو نیست، بلکه با زندگی انسانی واقعی آشنا می‌شود.

البته برخی ممکن است پایان غم‌انگیز کتاب را تلخ بدانند. اما همین تلخی حقیقتی تاریخی را بازتاب می‌دهد و نشان می‌دهد که جنگ چیزی جز رنج و از دست دادن نیست. در واقع، نویسنده خواسته است با این روایت، پیام خود را درباره ارزش زندگی و اهمیت صلح منتقل کند.