در ایران باستان و در تقویم رسمی ملی، مفهوم هفته کاربرد نداشت. هر روز از سی روز ماه، در تقویم ایرانی ساسانی، مُزّن به نام یکی از ایزدان بود. اما در تقویم ویژه مهرپرستان، هر ماه به چهار هفته تقسیم می‌شد و هر هفت‌روز هفته نام مشخصی داشت. این شیوه تقسیم هفته و نام‌گذاری روزها، هزاران سال پیش توسط آریایی‌های باستان که پیرو آیین باستانی مهرپرستی بودند، ساخته شد و به دیگر تمدن‌های باستانی نظیر مصری‌ها، چینی‌ها، هندی‌ها، سومری‌ها، بابلی‌ها و… نفوذ کرد و سپس در قرن‌های بعدی، با آشنایی رومی‌ها با این آیین، به اروپا رفت و اروپاییان این نام‌گذاری را به لاتین ترجمه کرده و تا امروز آن را استفاده می‌کنند.
نام‌گذاری هفته توسط مهرپرستان ایرانی، به ارتباط سیارات و ایزدان باستانی آریایی مرتبط بود. این نام‌گذاری همچنین از باورهای مذهبی مهرپرستان و دانش نجومی آن‌ها سرچشمه می‌گرفت. اسامی روزهای هفته در تقویم چندهزارساله مهرپرستان:
شنبه: کیوان‌روز
یکشنبه: مهر روز
دوشنبه: ماه‌روز
سه‌شنبه: بهرام‌روز
چهارشنبه: تیر روز
پنجشنبه: هرمز روز
جمعه: ناهید روز
همان‌گونه که گفته شد، این نام‌ها، برگرفته از سیارات بودند و هر سیاره نیز در پیوند با یک ایزد آریایی بود. در ادامه به ترتیب، هر یک از این هفت نام، تشریح می‌گردد:
- کیوان‌روز: کیوان نام ایرانی سیاره “زحل / Saturn” می‌باشد. این نام از یک ایزد ایلامی برگرفته شده و به این سیاره اطلاق گردیده است.
- مهر روز: مهر ایزد نگهبان و نگهدار “خورشید” می‌باشد. در تقویم مانوی نیز این نام به صورت “خور روز” آمده که خور بخش نخست نام خورشید است.
- ماه‌روز: اشاره به سیاره “ماه” دارد. در تقویم مانوی نیز این روز به همین نام آمده است.
- بهرام‌روز: بهرام نام پارسی سیاره “مریخ / Mars” می‌باشد. بهرام همچنین در باور ایرانیان باستان، ایزد جنگ و یکی از بزرگ‌ترین خدایان آریایی بود.
- تیر روز: تیر نام پارسی سیاره “عطارد / Mercury” می‌باشد. تیر همچنین نام ایزد نگهبان و نگهدار باران‌ها قلمداد می‌شد.
- هرمز روز: هرمز نام ایرانی سیاره “مشتری / Jupiter” می‌باشد. هرمز که در دوره ساسانی به صورت اورمَزْدْ نیز تلفظ می‌شد، دگرگون شده و خلاصه شده نام اهورامزدا است.
- ناهید روز: ناهید نام ایرانی سیاره “زهره / Venus” است. ناهید یا آناهید یا آناهیتا، نام ایزدبانوی محافظ و نگهدار و نگهبان آب‌هاست.
آیین مهرپرستی بدون شک یکی از کهن‌ترین و قدیمی‌ترین آیین‌های بشری است. باورها و مناسک موجود در این آیین، بعدها به تمام ادیان و فرهنگ‌های آریایی و غیرآریایی نفوذ کرد و تقسیم ماه به چهار هفته و نام‌گذاری هر یک از هفت روز هفته بر اساس اجرام آسمانی نیز برگرفته از این آیین می‌باشد.
در دوران اشکانیان و با آغاز جنگ‌های طولانی‌مدت میان ایرانیان و رومیان، سربازان رومی به دلیل ماندگاری طولانی در خاک ایران ایران، به تدریج با آیین مهرپرستی که در این دوره یکی از مهم‌ترین ادیان ایرانی بود، آشنا شدند. آن‌ها به تدریج هر بار که به روم بازمی‌گشتند، این آیین ایرانی را با خود به اروپا می‌بردند و کم‌کم آیین مهرپرستی با نام میتراییسم (Mithraism)، در اروپا ریشه دواند و پیروان بسیاری به دست آورد. از این زمان باورهای ایرانی مهرپرستان نیز در اروپا رخنه کرد و به طودی به فرهنگ غالب اروپا تبدیل گردید. پس از آن‌که رومیان بنا بر مصالح سیاسی، دین مسیحیت را به‌جای دین مهر در اروپا به عنوان دین رسمی تحمیل کردند، باورهای ایرانی مهرپرستان در اروپا باقی ماندند و با اسامی جدید، به عنوان باورهای مسیحی جا زده شدند. برای نمونه روز تولد ایزد مهر (شب چله) را به عنوان روز تولد مسیح برگزیدند و آن را کریسمس نام نهادند. همچنین غسل تعمید مهرپرستی را به غسل تعمید مسیحیت بد ساختند؛ ارکان هفتگانه روحانیون مهر را به ارکان کلیسا (پاپ، کاردینال، اسقف و…) تبدیل نمودند؛ تثلیث خدایان معظم ایرانی که شامل مهر (میترا)، هرمز (اهورامزدا) و ناهید (آناهیتا) می‌شد را تبدیل به تثلیث معروف خدای پدر، خدای پسر و روح‌القدس کردند؛ شام آخر مهر و مناسک مربوط به آن را با نام شام آخر مسیح ترویج دادند؛ و از همه مهم‌تر، روزهای هفته را که بر اساس فرهنگ ایرانیان مهرپرست در اروپا جاری شده بود، به همان ترتیبی که بود، دنبال کردند:
Saturday = Satur + day
Saturn = ﮐﯿﻮﺍﻥ
Sunday = Sun + day
Sun = ﺧﻮﺭشید
Monday = Mon + day
Moon = ﻣﺎﻩ
Tuesday = Tues + day
Tues = God of war = Mars
Mars = ﺑﻬﺮﺍم
Wednesday = Wednes + day
Wednes = day of Mercury
Mercury = ﺗﯿﺮ
Thursday = Thurs + day
Thurs = Thor = day of Jupiter
Jupiter = ﻫﺮﻣﺰ
Friday = Fri + day
Fri = Frig = day of Venues
Venues = ﻧﺎﻫﯿﺪ
بنابراین با توجه به این که قرن‌هاست بخش‌های مهمی از فرهنگ‌مان -از جمله همین نام‌های زیبای روزهای هفته- را فراموش کرده‌ایم و روزهای هفته را با کلیدواژه “شنبه” به‌کار می‌بریم که واژه‌ای غیرایرانی بوده و ریشه عبری دارد (שבת = Shabbat = السَّبت)، بهتر است که از این پس نام‌های زیبای باستانی‌مان را که تمام دنیا از آن‌ها برای نامیدن روزهای هفته استفاده می‌کنند، مجدداً زنده کرده و به‌کار ببریم.
بهمن انصاری
پژوهشگر تاریخ و اسطوره‌شناسی
