اقبال لاهوری، فیلسوف، اندیشمند، مصلح اجتماعی و شاعری بود که نامش با هویت ملی پاکستان گره خورده است. او از متفکرانی بود که با نگاهی تازه به اسلام و با بهره‌گیری از آموزه‌های فلسفی غرب و شرق، طرحی نو درانداخت. با این حال، نکته‌ی درخور توجه در کار او زبان شعرش است. بخش بزرگی از آثار شعری اقبال به زبان فارسی سروده شده است. این انتخاب تصادفی نبود؛ او بر این باور بود که فارسی زبان اندیشه‌ی عمیق و فلسفی است، در حالی که اردو و پنجابی بیشتر جنبه‌ی بومی و مردمی داشتند.

به همین دلیل، دیوان‌ها و مثنوی‌های او چون «اسرار خودی»، «رموز بی‌خودی»، «پیام مشرق»، «زبور عجم» و «جاویدنامه» به فارسی نوشته شدند و جایگاهی ویژه در سنت ادبی ما یافتند. اقبال درواقع آخرین حلقه‌ی زنجیره‌ی بلند شاعران پارسی‌گوی شبه‌قاره به شمار می‌آید که از امیرخسرو دهلوی تا غالب دهلوی ادامه داشت.

کتابی که مجتبی مینوی درباره‌ی اقبال نوشت، اثری مفصل و حجیم نیست، بلکه یک رساله‌ی کم‌حجم اما پرمایه است. او در این اثر به معرفی زندگی، افکار و جایگاه اقبال می‌پردازد و کوشیده تصویری روشن از اندیشه‌های او به خواننده ایرانی بدهد.

بخش‌های اصلی کتاب عبارت‌اند از:

زندگی‌نامه کوتاه اقبال: از دوران کودکی و تحصیل در لاهور و کمبریج تا بازگشت به هند و نقش سیاسی‌اش در جنبش مسلمانان.
شعر فارسی اقبال: تحلیل چرا و چگونه‌ی انتخاب زبان فارسی و معرفی آثار مهم او. مینوی با نگاهی نقادانه به زیبایی‌های سبکی و ضعف‌های احتمالی اقبال در وزن و قافیه نیز پرداخته است.
افکار دینی و فلسفی: تأثیر اندیشه‌های برگسون، نیچه و فیلسوفان اسلامی بر اقبال و تلاش او برای بازسازی تفکر اسلامی در دوران جدید.
اقبال و هویت ملی پاکستان: جایگاه او به‌عنوان «شاعر ملی» و «پدر معنوی» کشوری که پس از مرگش متولد شد.
زبان فارسی در شبه‌قاره: مینوی در خلال بحث‌ها، به تاریخچه‌ی زبان فارسی در هند و پاکستان می‌پردازد و نشان می‌دهد که چرا فارسی تا این حد برای اقبال و نسل او اهمیت داشته است.

اهمیت این کتاب

این کتاب تنها یک معرفی ساده از اقبال نیست. ارزش آن در چند نکته‌ی مهم است:

پیوند دوباره ایران و پاکستان: در قرن گذشته که این رساله نوشته شد، بسیاری از ایرانیان شناخت درستی از اقبال نداشتند. مینوی با نگارش این کتاب، ایرانیان را با شاعری آشنا کرد که با زبان فارسی به بیان اندیشه‌های نوین پرداخته بود.
بازشناسی زبان فارسی در جهان اسلام: مینوی بر این باور بود که بقای زبان فارسی در جهان اسلام مدیون شاعرانی چون اقبال است و بنابراین مطالعه‌ی آثار او برای ما اهمیت حیاتی دارد.
نقد و تحلیل علمی: برخلاف نوشته‌های ستایش‌گرانه، مینوی کوشیده با نگاه محققانه به شعر و اندیشه‌ی اقبال بنگرد. او نه‌تنها تحسین می‌کند، بلکه نقاط ضعف را نیز نشان می‌دهد.
منبع الهام برای پژوهشگران بعدی: بسیاری از نویسندگان و پژوهشگران پس از مینوی به سراغ اقبال رفتند و مقالات و کتاب‌های متعددی نوشتند. می‌توان گفت این رساله یکی از آغازگاه‌های جدی مطالعات اقبالی در ایران بود.

نثر و شیوه‌ی بیان

نثر مجتبی مینوی در این کتاب ساده، روان و درعین‌حال عالمانه است. او از به‌کاربردن اصطلاحات پیچیده‌ی فلسفی پرهیز می‌کند و می‌کوشد خواننده‌ی عمومی را نیز با خود همراه سازد. همین ویژگی باعث شده که کتاب هم برای دانشجویان ادبیات و فلسفه مفید باشد و هم برای خوانندگان علاقه‌مند به تاریخ و فرهنگ.

این کتاب در زمان انتشار مورد توجه اهل ادب قرار گرفت. برخی منتقدان بر این باور بودند که مینوی در قضاوت‌هایش گاهی سخت‌گیرانه عمل کرده و شاید به جنبه‌های شاعرانه‌ی اقبال کمتر پرداخته است. بااین‌حال، همه اذعان داشتند که این نخستین تلاش علمی برای معرفی اقبال به جامعه‌ی ایرانی بوده است.

در دهه‌های بعد، پژوهش‌های فراوانی درباره‌ی اقبال در ایران انجام شد؛ از جمله کتاب‌هایی توسط شادروان سید حسن اسلامی، محمد بقایی (ماکان)، و غلامرضا برقعی. اما همچنان نوشته‌ی مینوی یکی از منابع اصلی و کلاسیک در این زمینه محسوب می‌شود.

کوتاه درباره مجتبی مینوی

مجتبی مینوی (۱۲۸۲–۱۳۵۵) از بزرگ‌ترین پژوهشگران، مصححان و نویسندگان ایران در سده‌ی معاصر است. او شخصیتی بود که سال‌ها در حوزه‌های گوناگون ادبیات فارسی، تاریخ، فلسفه و نقد متون فعالیت کرد. مینوی به‌ویژه در تصحیح متون کهن فارسی شهرت داشت و به عنوان یکی از چهره‌های شاخص فرهنگستان زبان و ادب فارسی شناخته می‌شد. اما فراتر از این فعالیت‌ها، او علاقه‌ای عمیق به پیوندهای تاریخی و فرهنگی ایران و شبه‌قاره داشت. از نگاه مینوی، زبان فارسی پلی بود که طی سده‌ها ایران را به هند و پاکستان امروز متصل کرده بود. کتاب «اقبال لاهوری، شاعر پارسی‌گوی پاکستان» در حقیقت پاسخی به این دغدغه است.

نگاه مینوی به اقبال

مینوی در کتاب خود اقبال را شاعری بزرگ و اندیشمندی اثرگذار می‌داند، اما بی‌آنکه او را قدیس یا فراتر از نقد معرفی کند. او معتقد است که اقبال در شعر فارسی گاهی به بلندی حافظ و مولوی نمی‌رسد، اما ارزش کار او در پیام و اندیشه‌های نوآورانه‌اش است. مینوی همچنین به این نکته توجه دارد که اقبال کوشید شعر را ابزاری برای بیداری مسلمانان کند، نه صرفاً وسیله‌ای برای بیان احساسات فردی.

جایگاه کتاب در ادبیات معاصر

کتاب «اقبال لاهوری، شاعر پارسی‌گوی پاکستان» را می‌توان یکی از آثار مرجع در مطالعات اقبالی در ایران دانست. این کتاب نه‌تنها پژوهشگران ادبیات فارسی، بلکه علاقه‌مندان به فلسفه‌ی اسلامی و تاریخ سیاسی معاصر را نیز به خود جذب کرده است.

از سوی دیگر، انتشار این اثر کمک کرد تا ایرانیان بار دیگر به اهمیت زبان فارسی در شبه‌قاره توجه کنند. در زمانی که بسیاری گمان می‌کردند ارتباط ادبی ایران و هند به پایان رسیده، مینوی یادآوری کرد که هنوز شاعرانی در آن سرزمین هستند که با فارسی می‌اندیشند و می‌سرایند.

کتاب «اقبال لاهوری، شاعر پارسی‌گوی پاکستان» نوشته‌ی مجتبی مینوی اثری کوچک اما ارزشمند است. این رساله به ما می‌آموزد که چگونه می‌توان با نگاهی علمی و منصفانه به شاعری بزرگ نگریست، بی‌آنکه در دام ستایش یا نفی مطلق افتاد.

اقبال لاهوری با زبان فارسی پلی زد میان شرق و غرب، میان سنت و تجدد، میان ایران و پاکستان. و مجتبی مینوی با این کتاب، پلی زد میان اقبال و خوانندگان ایرانی. به همین دلیل، مطالعه‌ی این اثر نه‌تنها برای شناخت اقبال، بلکه برای فهم بخشی از هویت فرهنگی ما ضروری است.