مغولان به سرکردگی چنگیزخان به ایران‌زمین، که سلطان‌محمد‌خوارزم‌شاه بر آن فرمان می‌راند، تاختن را آغاز کردند. این یورشِ سهمگین و هجوم گسترده که در ادامه‌ی روند خود کلیه سرزمین‌های اسلامی را در نوردید و تمام حکومت‌های مذهبی و محلی را برانداخت، سبب گردید تا فصلی نوین در تاریخ ایران و اسلام گشوده شود.
آنچه روشن است، هجوم مغولان شکافی عمیق بر بنیان هر آنچه جامعه‌ی ایرانی در درازنای تاریخ بنا نهاده بود وارد آورد. در‌حقیقت، این هجوم ــ‌با وجود آن‌که سرانجام به برخی نتایج نیکو چون پایان بخشیدن به دوران جدایی سیاسی ایران و میان‌رودان (بین‌النهرین)، عینیت بخشیدن به یک‌پارچگی جغرافیایی ایران، برتری یافتن زبان پارسی بر زبان عربی پس از سده‌های متمادی و… منجر شد‌ــ بسیار تأسف‌بار و دهشتناک بوده است.
در طی این حمله، شمار افزونی از شهرهای آباد و بسیاری از مناطق دلگشای ایران‌زمین دست‌خوشِ تاراج و نابودی قرار گرفتند. کتاب‌خانه‌ها و خانقاه‌ها یا طعمه‌ی لهیب آتش گشتند و یا با خاک یکسان شدند، مسجدها و مدرسه‌ها نیز سرنوشتی مشابه یافتند و اگر پاره‌ای اوقات از ویرانی رستند سرانجامی بهتر از مبدل شدن به اصطبل اسب‌های مغولان نیافتند.
در کنار این ویران‌گری، کشتارِ مردمان نیز به راحتی از سوی پیروزمندان مغول انجام می‌پذیرفت. شمار کشتگان این رخداد وحشتناک چندان افزون بود که نویسندگان نامی در کتاب‌های خویش نوشتند «تا رستخیز اگر تولد و تناسل باشد غلبه‌ی مردم به عشر آنچه بوده است نخواهد رسید.»
آنچه روشن است در دهه‌های نخستین ورود مغولان، آنان به ضربِ شمشیر و زورِ سرنیزه تحکم و سلطه‌ی خویش را مسلم ساختند، اما ایرانیان از زمانی که دریافتند دیگر بازوهای‌شان را توان شمشیر زدن نیست با سلاحِ قلم و اندیشه به جنگ شمشیر و نیزه رفتند و در صدد برآمدند تا نقش‌های پیشین و تاریخی خویش را بازآفرینی نمایند. چون اداره‌ی حکومت از مغولان -به دلیل بیابان‌گردی- در مُلک‌داری ساخته نبود، به زودی عنصر ایرانی یارای آن را یافت تا در گرداندنِ امور شرکت جوید و این بار او بود که با فرهنگ دیرپای خویش فرهنگ بیگانه را پس راند.
فرهیختگان ایرانی‌تبار که وارث مواریث باستانی بودند با سلاح‌هایی بسیار کارآمد، چون دیوان و دین، در برابر بیگانه ایستادگی پیشه ساختند و سرانجام نیز توفیق آن را پیدا کردند تا یاد و خاطره‌ی چنگیزخان و خوی بیابان‌گردی مردمانش را کم‌رنگ نمایند و حتا به تقریب از ذهن‌ها بزدایند. شاید این باشد راز ماندگاری ایران.
همچنین بخوانید کتاب "مغولان در ایران، به قلم بهمن انصاری".
