نام "سمرقند" عربی‌شدهٔ واژهٔ پهلوی "سمرکند" است و معنی ترکیبی آن سنگ‌دژ می‌باشد. ریشهٔ جزء اول "سمر" از پارسی باستان "اسمرا" بمعنی سنگ یا صخره و جزء دوم "کند" از پارسی باستانی "کنتا"، سغدی "کنت" بمعنی دژ یا شهر است.
"سمرقند" دومین شهر بزرگ ازبکستان، و مرکز استان سمرقند است. این شهر در ارتفاع ۷۰۲متری از سطح دریا واقع است. بیشتر ساکنان این شهر فارسی‌زبان هستند و به فارسی تاجیکی صحبت می‌کنند. این شهر یکی از مراکز تاریخی مردم تاجیک در آسیای‌میانه است. در سال ۲۰۰۱، یونسکو این شهر باستانی را در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار داد.
سمرقند، که یونانیان آن را "ماراکندا" می‌نامیده‌اند، یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان شمرده می‌شود و توسط ایرانیان در اواخر سده چهارده پیش از میلاد در دشت حاصل‌خیز "زرفشان" به عنوان شهر منطقه کشاورزی پی نهاده شده و زمانی دراز در دوران هخامنشیان مهم‌ترین شهر منطقه بوده‌است.
سمرقند با قرار داشتن در مرکز جاده ابریشم، پیونددهندهٔ چین به اروپا در قدیم، دارای اهمیتی چشمگیر بوده‌است.
پس از اضمحلال اتحاد جماهیر شوروی و آزاد شدن سرزمین‌های آسیای میانه، سمرقند و بخارا که دو مرکز فارسی‌زبان با فرهنگ ناب و کهن ایرانی بودند، در مرزبندی‌های جدید استعمارگران به کشور ترک‌زبان ازبکستان اعطا شدند. این مغایرت فرهنگی باعث شد تا این دو منطقه فارسی‌زبان با مشکلات عدیده‌ای مواجه شده و توسط دولت مرکزی تحت فشار قرار گیرند. از سویی دیگر کشور فارسی‌زبان و ایرانی‌نژاد تاجیکستان که در همسایگی ازبکستان قرار دادرد، به عنوان کشوری فارسی‌زبان همواره خواهان الحاق دو منطقه سمرقند و بخارا به تاجیکستان می‌باشد.
پارچه فروشی در سمرقند در بیش از یک قرن قبل
ازبکستان؛ 1910 میلادی
