شطرنج در سدهٔ چهارم یا ششم میلادی از شمال‌غربی هند سرچشمه گرفته‌است. در آن زمان، امپراتوری “گوپتا” بر هند فرمان می‌راند.
شاهان هند بر این باور بودند که یادگیری جنگ موجب یادگیری ارزش‌های دلاوری، تصمیم‌گیری، شکیبایی و شجاعت می‌شود. آنها تصمیم گرفتند جنگ را مدل‌سازی کنند به شکلی که بتوان دوراندیشی و استدلال کرد و چیزی به عنوان شانش در آن وجود نداشته‌باشد.
بنابر این بازی‌ای را ایجاد کردند و صفحه‌ای متشکل از 64 خانه، همراه با دو ارتش متشکل از ۳۲ مرد با دو رنگ مختلف برای آن در نظر گرفتند که آرمان هر ارتش، دستگیری و کشتن شاه ارتش حریف بود. این بازی را «چاتورانگا» نام نهادند «چاتورانگا» از زبان سانسکریت سرچشمه گرفته و به معنی ۴ عضو است که به ۴ عضو نظامی ارتش هند یعنی ارابه‌ها، فیل‌ها، سواره‌نظام و پیاده‌نظام اشاره‌دارد.
در حدود سال ۶۰۰ میلادی، ۳ متن به زبان پهلوی نوشته‌شد که ادعا می‌کند بازی «چَترَنگ» را هند به دربار ایران معرفی‌کرد و اصیلان ایرانی باید این بازی را یاد می‌گرفتند. برخی از زبان‌شناسان ثابت کرده‌اند که واژهٔ «چترنگ» در زبان پارسی میانه از واژهٔ «چاتورانگا» در زبان سانسکریت ریشه گرفته‌است.
“هارون الرشید” خلیفه عباسی که در عصر خود ابرمرد شرق بشمار می آمد در ماه مه سال 800 میلادی ضمن ارسال پیامی به «شارلمانی» ابرمرد وقت غرب به وی اطلاع داد که به “ابراهیم بن عقرب” حکمران افریقیه (سرزمین‌های مسلمان‌نشین شمال آفریقا به مرکزیت تونس امروز) خود‌مختاری داده است و در امور داخلی استقلال دارد و از این پس درباره مسائل محلی و منطقه مدیترانه با او تماس بگیرد. “هارون” با این پیام، یک دستگاه بازی شطرنج با راهنمای استفاده از آن را به عنوان هدیه برای شارلمانی ارسال داشته بود و یاد آور شده بود که “کسری” (خسرو انوشیروان ساسانی) این بازی را که مبتکر آن هندیان بوده‌اند به منظور تقویت حافظه و قوای مغزی ایرانیان و تسریع محاسبات ریاضی، در قلمرو خود رواج داده و ملت را به انجام این بازی تشویق کرده و جایزه معین ساخته بود.
شطرنج یکی از قدیمی‌ترین بازی‌های استراتژیک جهان است که تاریخچه‌ای بیش از هزار سال دارد. این بازی احتمالاً در هند در قرن ششم میلادی به عنوان بازی‌ای به نام “چاتورانگا” ظهور کرد. از هند به ایران منتقل شد و در آنجا به نام “شطرنج” شناخته شد. پس از فتح ایران توسط اعراب، شطرنج به جهان اسلام معرفی شد و سپس از طریق اندلس به اروپا راه یافت. قوانین و نحوه بازی در طول زمان تغییر کرده و شکل مدرن شطرنج در حدود قرن پانزدهم در اروپا شکل گرفت.
این بازی به تدریج به یکی از محبوب‌ترین بازی‌های فکری در جهان تبدیل شد و با ظهور مسابقات بین‌المللی و رقابت‌های جهانی، شطرنج جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ‌های مختلف پیدا کرد. همچنین، ظهور کامپیوترها و هوش مصنوعی باعث تحولاتی در تحلیل و آموزش این بازی شده است.
تصویر: شطرنج کشف شده در نیشابور، مربوط به سدهٔ دوازدهم میلادی
در کافه کتاب بخوانید:
شطرنج‌نامه
تاریخ شاهی
سیاهنامه مقدس
یوشت فریان
