ساسانیان ایران را "ایران‌شهر" میخواندند و بر خلاف اشکانیان که حکومتشان غیر‌مذهبی و فدرال بود، بنیانی بشدت ملی-مذهبی داشتند. در این حکومت موبدان و روحانیان اگرچه در راس نبودند اما نفوذ بالایی در طبقه حاکم کسب کردند.
زبان رسمی ایران "زبان پارسی میانه" بود و به خط "پهلوی" نوشته میشد. آثار متعددی از نوشته‌ها و کتاب‌های آن دوره امروزه به دست ما رسیده است. ارتش ایران بسیار منظم و آموزش دیده بود. بجز نیروی دریای کارآمد ساسانیان ارتش فیل‌سوار نیز داشتند. مهمترین دشمن خارجی ساسانیان امپراتوری روم بود. بارها جنگ های هولناک مذهبی بین ایران زرتشتی و روم مسیحی روی می داد که پیروزی به تناوب با طرفین بود. با اینحال ساسانیان با دو دولت نیرومند دیگر جهان یعنی چین و هندوستان روابط‌شان دوستانه بود.
وضعیت زندگی مردم در شهرها کیفیت بالایی نسبت به روستاها داشت. برقراری امنیت راه ها باعث رواج تجارت خارجی نیز شده بود. هنرهای ظریف سنتی ایران نظیر فلزکاری، سفالگری، گچبری، کاشی‌کاری و سنگ تراشی و نیز موسیقی مقامی از هنرهای آن دوره بشمار می‌آید.
جشن‌های نوروز و گاهنبارهای مذهبی و جشن‌های ماهانه ملی از نکات قابل ذکر زندگی اجتماعی ایرانیان آن زمان است. مهمترین سازهای دوره ساسانی چنانکه ابن‌خردادبه گزارش کرده عبارت بوده‌اند از : عود، نی، چنگ، دف، رباب، سرنا، شیپور، تار و تنبور.
تیسفون، اهواز، گنزک آذربایجان، دستگرد کردستان، ری ، نیشابور، استخر فارس، کرمان، هرموز و مرو از جمله شهرهای مهم دوره ساسانی بودند. از آغاز تا دوره پادشاهی بهرام گور ایران به اوج اقتدار نظامی رسیده بود. دوره بهرام گور که به دوران شادی ایرانیان مرسوم شده بدستور شاه 12 هزار هندی آوازخوان و نوازنده برای شاد کردن مردم به ایران آمدند که نیای کولیان فعلی جهان شمرده می‌شوند. یزدگرد اول پدر بهرام نیز بواسطه اعطای آزادی‌های مذهبی-اجتماعی از سوی موبدان به "یزدگرد بزهکار" ملقب شده بود.
پس از بهرام گور ایران دچار افت اقتصادی و خشکسالی و نیز درگیری با قبایل مهاجم ترک هپتالی در شرق شد. در این دوره مردم به رهبری مزدک بامدادان بر علیه نظام طبقاتی و مالکیت اشراف شوریدند و خواهان شراکت یکسان همه افراد جامعه در سرمایه های کشور شدند. قباد به شورشیان پیوست اما سرانجام مغلوب نفوذ روحانیت زرتشتی و پسرش انوشیروان شد. ادوارد براون قیام مزدک را نخستین جنبش کمونیستی تاریخ بر ضد مالکان می داند و آلفرد زاخاروویچ نیز مزدکیان را اولین سوسیالیست‌های تاریخ عنوان کرده است. مزدک اعدام شد و ماجرا به‌شکلی خونین پایان یافت و انوشیروان به قدرت رسید.
خسرو انوشیروان که به عادل شهرت داشت، دست به اصلاحات گسترده حقوقی، اقتصادی و سیاسی زد تا فشارها را کاهش دهد. دوران انوشیروان تا عصر خسروپرویز دائم صحنه جنگ‌های متعدد با بیزانس بود که فتح مصر و فلسطین بدست ایرانیان و نیز انتقال دادن صلیب راستین که عیسی‌مسیح بر آن مصلوب شده بود از بیت‌المقدس به ایران جزو نکات قابل ذکر آن دوره است. احداث دانشگاه جندی‌شاپور و دعوت از دانشمندان هندی، بابلی، یونانی و سریانی به ایران، برای نخستین بار باعث تمرکز علوم مترقی جهان در ایران شد، که بعد از اسلام به دارالحکمه بغداد منتقل شد.
خسروپرویز پس از یک پادشاهی طولانی و پر حادثه سرانجام بهمراه تقریبا تمام اعضای خانواده‌اش بدست پسرش شیرویه کشته شد. پس از به سر رسیدن دوران پادشاهی شیرویه، ایران به دست شاهزادگان ساسانی مدام دست به دست میشد. که آزرمیدخت و پوراندخت دو دختر خسروپرویز نیز در این میان مدتی به عنوان ملکه بر سریر قدرت جلوس کردند.
با روی کار آمدن یزدگرد‌سوم که قصد تثبیت مجدد کشور را داشت حملات اعراب حجاز که بتازگی مسلمان شده بودند نیز آغاز شد. ایران پس از جنگ های بیست ساله و بی‌حاصل با روم تاب جنگی دیگر را نیاورد و با شکست رستم فرخزاد آخرین ژنرال ساسانی از سعد‌بن‌ابی‌وقاص، ایران بدست اعراب اشغال شد.
یزدگرد سوم به خراسان گریخته بود تا نیروی نظامی تازه برای مقابله با اشغالگران تهیه کند که در مرو بدست یک آسیابان کشته شد و ایران ِ بی تخت و تاج و اهالی‌اش، ضمیمه قلمرو مسلمانان شدند و دوران فرمانروایی ساسانیان نیز پایان یافت.
ساسانیان اگرچه دوره‌شان پایان یافت اما تاثیرات دیرپایی در معماری و فرهنگ و سبک حکومت‌گری دوران اسلامی بویژه خلفای عباسی داشتند. نام ایران و بسیاری از مناسبات منطقه‌ای که تا به امروز نزدیک به پنج دهه حکومت ساسانیان است. بسیاری از افسانه ها و روایت‌های دوره اسلامی نظیر شاهنامه، هزارویکشب، سندباد، نیز از دوره ساسانی به دوران اسلامی رسیده است.
تصویر و سکه پوراندخت ساسانی، آخرین زنی که در ایران به فرمانروایی رسید.
